Nogmaals: Het poepende hondje
in de Bergse Gertrudiskerk
De Waterschans nr. 2 1998
AJb.6. Binnenhaven gezien vanaf de Bonte Brug (Foto GAB).
58
De Waterschans nr. 2 1998
Noten
door W.P. van Riemsdijk.
Destijds schreef ik in de derde Wa-
terschansaflevering van 1995 een
kleine aanvulling op het artikel van
Rochus van den Bergh over de
schilder Gerard Houckgeest (1600-
1661), dat in de Waterschansafleve-
ring daarvóór werd gepubliceerd.
Deze kunstschilder muntte (even
als de meer bekende Pieter Saenre-
dam) uit in het schilderen van kerk
interieurs. De mathematische op
zet van de werken in dit genre was
een van de grote verdiensten van
hun indatkwekkende kunstenaars-
arbeid. Mede daardoor ontstond
de vereiste dieptewerking in deze
interieurafbeeldingen, die soms
nog enigszins werd overdreven om
toch vooral de grootte van de kerk
te accentueren.
Ik haalde in mijn bescheiden aan
vulling een werk aan van deze
schilder waarop het interieur van
de Gertrudiskerk omstreeks 1656
staat afgebeeld. Dit werk prijkt
thans aan de muur van een mu
seum in Kaapstad (Zuid Afrika).
Daarop bleek, na restauratie, mid
den onderaan in het beeld een
poepend hondje tevoorschijn te
zijn gekomen (zie afbeelding). Op
de in Nederland aanwezige foto's
van het schilderij ontbrak dat nog
(zie daarvoor onder meer het boek
werk 'Bergen op Zoom, gebouwd
en beschouwd', pagina 185).
Ik vroeg mij toen af wat daarvan de
betekenis zou kunnen zijn en
waarom het hondje later weer uit
ten (inv.nrs. 2 976-2991); 9.1. Organisatie gilden
(inv.nrs. 2992-3015); 9.2. Keuren en ordonnan
ties van de gilden (inv.nrs. 3038,3045-3048,
3056-3057); 10.2. Bevolking en poorterschap
(inv.nrs. 3093-3094); 12.2. Visserij (inv.nrs.
3148-3154); 12.3.1. Registers van tolbrieven
(inv.nrs. 3155-3159); 12.4.2.Scheepvaart (inv.nrs.
3209-3218); 12.4.3. Veerdiensten (en beurt
vaart) (inv.nrs. 3219-3233); 17.2.4. Vervoer van
soldaten en leveranties (inv.nrs. 4884,
4886,4887,4919); 18.3. Rentebrieven en recog
nities (inv.nrs. 5119-5267); 18.4. Procuraties en
certificaties (inv.nrs. 5268-5318).
Stedelijke archieven van Bergen op Zoom uit de
Franse tijd, 1810-1814 (inventaris 1/04), uiter
aard notulen, correspondentie en bevolkings
register. Bijlage I en II geven een nadere toe
gang op de correspondentie. Verder lijsten van
in de haven ingekomen en vertrokken sche
pen, opgemaakt door de ontvanger van het
octroy municipal aan de haven (inv.nr. 35).
Archief van het gemeentebestuur, 1814-1925
(voorlopige inventaris 1/05). Notulen en be
sluiten, reglementen en verordeningen, corre
spondentie; Beurtvaart (inv.nrs. 1767-1788,
1791,2817,2818,2 821,28 25,295 7,29 80,2 9 82,29 8
6,2987,3001,3002,3066,3622-3627,3790,4343,
4373); Haven- en liggeld (invnrs. 134,
135,137,138,1641,2543-2546,4447); Hoofde
lijke Omslag voor schippers (inv.nr. 4544); Ka
mer van Koophandel, jaarverslagen (inv.nrs.
4280-4288); Keurmeester van vis (inv.nrs.
1840,1848,2681-2683); Loodswezen (inv.nr.
4384); Oesterkwekerij (inv.nrs. 1936,1939,-
1945,2418,25 52,25 5 9,2755,2767,2789, 2 876,
2 877,3 0 69,3 8 06,3 8 79,4411Patentrecht
(invnrs. 1648-1650,2652,3633,3634); Scheep
vaart (invnrs. 3007,3037,3832,3839,3840);
Schippers (inv.nrs. 1750,3036,3037,3546,
3894,4417); Sleepvaartdiensten (inv.nrs. 1789,
1790); Verzoekschriften (invnrs. 1663,1753,
1790.1945,1946,2791,2854,2 8 74,2 8 76,2 8 77,295 8
,3001,3806,3839,3840,3924); Visbeschrijver
(invnrs. 138,1849,2561,4479,4496,4497); Visse
rij (invnrs. 1872,2788,2790-2796,30 2 9,30 3 6,
3 0 3 7,30 96,3 2 82,3744.43 5 9,43 65,43 66,43 91).
Gemeenteverslagen, vanaf 1822 jaarlijks opge
maakt t.b.v. Provinciale Staten (vanaf 1926 ge
drukt, in bibliotheek).
Archief van de Kamer van Koophandel en fa
brieken te Bergen op Zoom, 1853-1921 (inven
taris 1/23); Jaarverslagen (inv.nr. 19).
Archief van de havenmeester H.M. Veraart, 1937-
1949 (1/2 m, geen inventaris).
Archief van de visbeschrijver, 1943-1945 (2 nrs.,
geen inventaris).
Archief van de commissie voor de haven, 1974-
1977 (l nr., geen inventaris).
Archief van de begrafenissociëteit van schippers
en potmakers, 1776-1926 (inventaris 2/07).
Archief van de begrafenissociëteit 'Het Scheepje',
1896-1926 (inventaris 2/14).
Verzameling C, Slootmans, 1890-1986 (inventa
ris 3/07). Opening nieuwe haven in 1964
(inv.nr. 42); lezing Bergen op Zoom en de
Schelde (inv.nr. 70.2); krantenknipsels en do
cumentatie over oesters en ansjovis (inv.nr.
85.10).
Verzamelingen aanwinsten, 1429-1982 (inventa
ris 3/02); Keur van het vissersgilde, 1673. Met
addities 1674-1722 (inv.nr. 70).
Verzameling ir. AJ.L Juten, 1577-1940 (inventa
ris 3/03); Diverse aantekeningen, o.a. Schelde
en visserij (inv.nr. 46).
Films en videobanden (inventaris 3/17); Diverse
films en videobanden over de weervisserij, de
opening van de Theodorushaven in 1964.
Topografische Atlas; Diverse foto's, tekeningen
en kaarten.
Notariële archieven, 1593-1915 (inventaris
1/50); Over de periode 1710-1915 zijn er na
dere toegangen middels indices en repertoria.
Deze archieven worden momenteel geïndi
ceerd m.b.v. de computer. Zoeken op het tref
woord 'scheepvaart'. Hierin informatie over
koop en verkoop van schepen, scheepstypen,
gilden, visserij e.d. Met name de procuraties en
attestaties zijn een goede bron.
Genealogische bronnen, zoals aangiften Burge-
lijke Stand, registers volkstellingen en bevol
kingsregister.
Beknopte bibliografie schippers en vissers
Deze boeken en artikelen bevinden zich in de
bibliotheek van de Gemeentelijke Archief
dienst van Bergen op Zoom.
Ach Lieve Tijd. Zwolle, 1994-1996. (WBRA 938-
ach); 2. De Westbrabanders en hun handel en
smokkel;l0. De Westbrabanders en hun verkeer
en vervoer. 18. De Westbrabanders en het water
Ansjovis - oesters, kreeften - asperges. In: Bergen
op Zoom als industriestad, p. 19-20. Uitgave
'Avondster', Bergen op Zoom (BOZ 380.1-
berg); A Bakx, Vijf generaties vervoeren: de ge
schiedenis van het transportbedrijf Bakx. (BOZ
902.5-bakx); B. Baur, De haven van Bergen op
Zoom. Tilburg, 1943. Met als bijlage een bij
drage van CJ.E Slootmans: 'De positie van Ber
gen op Zoom in het verleden'; Belangen van
landbouw en visserij bij afsluiting van de zeega
ten in zuidwestelijk Nederland; door de commis
sie ter bestudering van de ruimtelijke ordening in
de landbouw. Den Haag, 1954 (BOZ 699.5);
Betgen op Zoom vaart wel: studie naar de mo
gelijkheid voor een historische jachthaven. 1997
(Bindwerk doos VI); RJ. van den Bergh, Joris
van Spilbergen: 'reijs-broeder van de zon, der
Castillianen tergher'. In: De Waterschans jg. 23
(1993) nr. 1, p. 12-21; RJ. van den Bergh. Mis
cellanea archmstica X: 'naer de Westindiën'. In:
De Waterschans jg. 26 (1996) nr. 1, p. 2-8; J.
van Beylen, Zeeuwse vissersschepen van de Oos-
ter- en Westerschelde. Amsterdam, na 1963
(DEP 2477); B. Daeter, De beurtvaart van Ber
gen op Zoom. In: De Waterschans jg. 24 (1994)
nr. 4, p. 109-121; H.FJ.M. van den Eerenbeemt,
Geschiedenis van Noord-Brabant. 3 dln, Am
sterdam, 1996. Deel I: p. 211-222; deel 2: p.
183-191; deel 3: p. 168-173; Fa. Gebroeders van
Dort Bergen op Zoom: oestercultuur oester-
handel (Studiën BOZ XV); Fa. Gebroeders van
Dort, in: Hollandsche Revue jg. 36 (1931) nr.
22, p. 1009-1013; Bergen op Zoom in de reclame
(BOZ 380.1-berg); AJ.E Fokker, Onderzoek
naar den toestand van oester- en mosselkweek
en bewaarplaatsen in Zeeland. 1904. Hierin ook
informatie over Bergen op Zoom (Zeel 634.7-
onder); G. Groeneweg (red.). Schatten uit de
Schelde, Bergen op Zoom. 1987 (BOZ 700.4-
scha); N.H.M. Grosfeld, De weervisserij op de
Oosterschelde. In: De Waterschans jg. 21 (1991)
nr. 2, p. 38-41; N.H.M. Grosfeld, Bij een goed
initiatief. In: De Waterschans jg. 27 (1997) nr. 1,
p. 39-46 (over de weervisserij); WA van Ham,
Bergen op Zoom als knooppunt van verkeer en
vervoer 1580-1810. In: De Waterschans jg 27
(1997) nr. 2, p. 53-57; Havennummer. Ir'
'Noord-Brabant', officieel orgaan van het eco
nomisch technologisch instituut voor Noord-
Brabant, jg. 8 (1964) nr. 3; PJ. Huijbrecht, In
weer en wind; de 'oude' visserij in Zeeland. Mid
delburg, 1987, p. 118-126 (over de weervisserij)
(BOZ 639.5); Jaarverslagen gemeente Bergen op
Zoom, over de jaren 1925-1982 (NBRA
393.53); P. Koninga, De weervisserij in de Oos
terschelde. Overdruk uit Economische Voor
lichting, no. 13, 1942 (Studiën BOZ XVIII);
Lijst der vragtloonen voor de beurtschippers, van
Bergen op Zoom op Middelburg et vice versa,
gearresteerd den 19 maart 1804 (658.48-lijst);
Ordonnantie en reglement op de visserijen bin
nen de Marquisade van Betgen op den Zoom en
Heerlijkheijd Borghvliet. 1740 (BOZ 393.53-
ordo); Ordonnantie en lijst der vragtloonen voor
de beurtschippers vaarende van Bergen op den
Zoom op Veere en v.v.. 1793 (BOZ 658.48-ordo);
Ordonnantie en vrachtlijst voor het veer tusschen
Amsterdam en Betgen op Zoom, v.v.. 1835 (BOZ
658.48-ordo); Ordonnantie en vragtlijst voor het
veer tusschen de steden Rotterdam en Bergen op
Zoom et vice versa. 1817 (BOZ 393.53-ordo);
Ordonnantie of reglement voor de markt- of
beurtschippers van Dordrecht op Betgen op
Zoom en vice versa. 1816 (BOZ 393.53-ordo);
J.WJ. Pompe van Meerdervoort, Het reglement
op de bevissching der Schelde en Zeeuwsche
stroomen. Leiden. 1981. (DEP 492); Reglement
voor het beurtveer van Middelbutg op Bergen op
Zoom, v.v.. 1863 (BOZ 658.48-regl); Reglement
en tarief van het maximum der Vrachtloonen
voor het Beurtveer tusschen Rotterdam en Ber
gen op Zoom. 1865 (BOZ 658.48-regl); Resolu-
tiën der Staten-Generaal van 1576 tot 160914
delen. Rijks Geschiedkundige Publicatiën; Re-
solutiën der Staten-Generaal van 1610 tot 1670,
7 delen gereed (t/m 1625). Rijks Geschied
kundige Publicatiën; M. Seghers en R de
Bock, Schepen op de Schelde: binnenvaartuigen
en vissersschepen op de Schelde omstreeks 1900.
Antwerpen, 1962 (DEP 2489); J. Schot,
Zeeuwse mosselschepen voeren op Antwerpen.
In: Spiegel der zeilvaart, jg. 13 (1989) 6 p. 9-14
(Studiën BOZ XVII); CJ.F Slootmans, Bergen
op Zoom. Een stad als een huis. Bergen op
Zoom, 1966. Hoofdstuk UL2. Vissers; CJ.F
Slootmans, Bergse schippers vóór 1540. In: De
Ghulden Roos, jg 35 (1975), p. 114-176 (info
uit rentebrieven en recognitiën; procuraties en
certificaties); CJ.F Slootmans, Invloed van tol
len op de Bergse vrije jaarmarkten. In: Varia his
torica brabantica. Jg. 1 (1962), p. 85-144; CJ.F
Slootmans, Paas- en Koudemarkten te Betgen
op Zoom 1365-1565. 3 delen. Tilburg, 1985
(info over schepen uit procuraties en certifica
ties; rentebrieven en recognitiën) (BOZ 371.8-
sloo); Stoombootdienst van Rotterdam en Ber
gen op Zoom, tot binnen de haven van Bergen
op Zoom. Concessionaris C.LA Cuypers. 1854
(BOZ 658.48-stoo); M.R Thielemans, Bour
gogne et Angleterre: relations politiques et eco-
nomiques entre les Pays-Bas bourgtdgnons en
l'Angleterre 1435-1467. Brussel, 1966 (DEP
3478); C. Vanwesenbeeck, Het Markiezaat van
Bergen op Zoom. Beeld van een regio op Bra
bants Westrand. Bergen op Zoom, 1986.
Hoofdstuk 2.10. Van handelsplaats tot indus
triestad; Verslag van den toestand der provincie
Noordbrabant, aan de Staten der provincie aan
geboden, 1850-1936Vervoer per stoomboot voor
militairen, 1855 (BOZ 658.48-verv); D. Wester
hof, De afgescheidenen te Bergen op Zoom
(Schot, Wakkee), Bergen op Zoom, 1992 (BOZ
902.5-west).
(1) Slootmans CJ.F Betgse schippers vóór 1540,
p. 114; (2) Slootmans CJ.F Paas- en koude
markten, p. 189; (3) Slootmans CJ.F Bergse
schippers vóór 1540, p. 117; (4) Slootmans CJ.F
a.w. 121; (5) Slootmans CJ.E a.w. p. 117 e.v.; (6)
Daeter B. De beurtvaart van Bergen op Zoom
In: De Waterschans jg. 24 (1994) nr.4. p. 109-
121.
