Feest in de vestingstad Bergen op Zoom
De Waterschans nr. 2 1998
De Waterschans nr. 2 1998
C. D. Vanwesenbeeck
werden er verdedigbare eilandjes
aangelegd, de zogenaamde 'ravelij
nen'. Bergen op Zoom doorstond
diverse belegeringen, waarvan die
van Panna in 1588 en Spinola in
1622 het meest in de herinnering
liggen. Na aanvallen van de Span
jaarden in 1605 werd de 'redoute'
(een stenen toren) Kijk in de Pot ge
bouwd. De buitenhaven van Bergen
op Zoom, belangrijk
voor de aanvoer van
voedsel en troepen, werd
beschermd door de
Noordschans (in 1651
gesloopt) en de Zuid
schans. Deze laatste ver
sterking werd ook wel
Waterfort genoemd en
kreeg later de naam Wa
terschans. Deze verster
king vormt nog steeds
een duidelijk herken
ningspunt aan de Bin
nenschelde.
Na afloop van de Tach
tigjarige Oorlog in 1648
staakte men het onder
houd. Dit kwam de ves
tingwerken niet ten
goede. Franse invallen tij
dens de tweede helft van
de zeventiende eeuw
zorgden voor behoorlijk
wat paniek zodat men
de noodzaak inzag tot
hernieuwde aandacht
voor de vesting van Ber
gen op Zoom. Door het
staken van het onder
houd waren de werken
in vervallen staat. Aan het eind van
de zeventiende eeuw kreeg generaal
Menno van Coehoom van stadhou
der Willem III de opdracht om de
grensvestingen te moderniseren.
Bergen op Zoom kwam als eerste
aan de beurt. Coehoom overleed al
in 1704 en na 1706 stagneerde het
werk In 1741 werd het weer opge
pakt en werd de vesting afgebouwd.
In 1744 was het project gereed. De
vesting Bergen op Zoom was zo in
drukwekkend, dat men dacht dat
deze onneembaar zou zijn. De ves
ting kreeg de bijnaam 'La Pucelle'
(de Maagd). Drie jaar later viel deze
reputatie al in duigen, toen de
Fransen de stad na een zwaar bom
bardement innamen. Eerlijkheid
gebiedt ons te vertellen dat de in
name te wijten was aan de gebrek
kige legerleiding en de onvol
doende waakzaamheid van de troe
pen.
gonnen met de ommuring van de
stad. Van de middeleeuwse vesting
werken is alleen nog maar de Lie-
vevrouwepoort (Gevangenpoort)
over als indrukwekkend bewijs van
de ommuring. West-Brabant had
grote strategische waarde als buffer
tegen de Fransen en de Spanjaar
den. De Tachtigjarige Oorlog gaf
aanleiding tot het versterken en uit-
Afb.2. Het ravelijn Op den Zoom. In de
flank, tussen de klimop, zijn de schietga
ten te zien (Foto Y. E. Kortlever).
breiden van de vestingwerken, zo
wel in Bergen op Zoom als elders.
Bergen op Zoom was immers 'De
sleutel van Zeeland'. Zou deze stad
vallen, dan lag Zeeland open om
ingenomen te worden door de
Spanjaarden. De Staten van Zee
land zagen dit goed in en leverden
als bijdrage troepen die in Bergen
op Zoom werden gelegerd. Het ver
sterken van de middeleeuwse mu
ren in Bergen op Zoom was een
moeizaam proces, de burgers wil
den hier liever niet al te veel geld
aan besteden. Er werden voorlopige
versterkingen aangelegd door mid
del van aarden wallen met rondom
een brede gracht. In de hoofdgracht
Als u in het weekend van 11 en 12 juli de vestingstad Bergen op
Zoom bezoekt, zullen de kanonskogels u om de oren vliegen. Dan
worden namelijk de Nederlandse Vestingstedendagen georgani
seerd die het vestingverleden van de stad laten herleven.
Schutterijen, gilden en garnizoenen zullen onder daverend kanon
gebulder de stad in man-aan-mangev echten innemen of verdedi
gen.
In de vele historische optredens geven versiering, kleding, muziek
en drank u het gevoel dat u honderden jaren terug gaat in de tijd.
Het tijdsbeeld van de Middeleeuwen tot in de 19e eeuw ontvouwt
zich in een speciaal daarvoor uitgezette route.
Op zaterdag zullen alle andere vestingsteden zich presenteren in
oude riddertenten op de Grote Markt. Tevens vindt op die dag de
première plaats van het 18e-eeuwse openluchtspektakel 'Diede-
rick, het kind van de rekening'. In het 15e-eeuwse stadspaleis Het
Markiezenhof voeren meer dan 150 acteurs en figuranten dit spel
op dat zich afspeelt in de periode van het beleg van Bergen op
Zoom in 1747.
door
en Y. E. Kortlever
De Nederlandse vestingsteden
Vestingsteden zijn tastbare bewijzen
van de roemruchte geschiedenis
van Nederland. Die steden hebben
met hun historische uitstraling een
grote aantrekkingskracht op de be
zoekers. De monumenten, de vele
antiekwinkels en galeries, terrasjes,
restanten van vestingwerken, musea
zijn de moeite waard om te bezoe
ken. Om die reden hebben veertien
vestingsteden zich verenigd in het
samenwerkingsverband Neder
landse Vestingsteden. Met lande
lijke campagnes en groots opge
zette evenementen tracht men de
vestingsteden onder de aandacht
van een groot publiek te brengen.
De jaarlijkse 'Vestingstedendagen'
zijn daar een goed voorbeeld van.
U kunt in één klap kennismaken
met Bergen op Zoom, Brielle, Geer-
truidenberg, Grave, Hellevoetsluis,
's-Hertogenbosch, Heusden, Hulst,
Maastricht, Naarden, Nieuwpoort,
Ravenstein, Willemstad en Zalt-
bommel.
De vesting Bergen op Zoom
Bergen op Zoom heeft zich in 1997
aangesloten bij het hierboven ver
melde samenwerkingsverband. Van
de vesting Bergen op Zoom is meer
over dan menigeen denkt.
Reeds in de tweede helft van de
dertiende eeuw was er een aarden
omwalling. Rond 1330 is men be-
Afb.l. Franse kaart van de vesting Bergen op Zoom (midden 18e eeuw, foto GAB). En
kele herkenningspunten: 7 het ravelijn Op den Zoom, 8 de contregarde Coehoom
(het eilandje in het Anton van Duinkerkenpark), links van de Polder (het Stadspoldertje)
ziet u de Waterschans en het Camp Retranché is het terrein van Kijk in de Pot.
Bergen op Zoom was in 1795 een
van de laatste vestingen die in han
den viel van de Fransen, nadat de
Nederlandse overheid tot capitula
tie had bevolen. De Franse bezet
ting duurde tot 1814. Na de afschei
ding van België in 1830 werd Ber
gen op Zoom weer een grensves
ting. Na afloop van de staat van be
leg in 1839 verloor Bergen op
Zoom als vesting haar betekenis. In
1867 werd bij Koninklijk Besluit de
vesting Bergen op Zoom opgehe
ven. Er bleef wel een garnizoen in
Bergen op Zoom. Tussen 1868 en
1886 vond de ontmanteling plaats
van de vestingwerken. Niet alles ver
dween echter. Van de vestingwerken
van Menno van Coehoom is nog
het een en ander te zien, zoals het
ravelijn Op den Zoom. Dit ravelijn
(een ommuurd, verdedigbaar ei
landje) werd aangelegd ter bescher
ming van de bastions Edelmogende
en Noyelles die zich aan weerszij
den bevonden. In 1702 werd dit
deel van de vesting voltooid. Het
was omgeven door het Pielekens-
water. Aan de overkant van de Kor-
neel Slootmanslaan is in het Anton
van Duinkerkenpark ook nog een
onderdeel van de vesting te zien, te
weten het eilandje. Dit was een zo
genaamde contregarde, midden in
het water, ter bescherming van de
Grote sluis (of Coehoornsluis) in
1700 aangelegd. Deze sluis lag on
geveer waar zich nu de brag aan de
parkzijde van het Ravelijn bevindt.
In 1882 besloot het gemeentebe
stuur om de contregarde met het
omliggend gebied te bestemmen
tot park De Belgische tuinarchitect
Lieven Rosseels kreeg de opdracht
om het aan te leggen. Het had oor
spronkelijk als naam Volkspark, te
genwoordig heet het Anton van
Duinkerkenpark Het eilandje hield
in het begin nog een 'militair' ka
rakter, alleen hoge officieren en
hun dames mochten zich in dit
deel van het park ophouden.
In 1742 en 1743 werden er nieuwe
bastions aangelegd aan de noord
kant van de stad. Om de bastions
liepen brede grachten, waaronder
de Smitsvest. De vest bleef bestaan
tot de ontmanteling van de vesting.
Een klein deel van de Smitsvest is
bewaard gebleven en werd in 1886
in verbinding gebracht met de
nieuwe monding van de Zoom.
Vanwege zijn geïsoleerde ligging
zou je dit deel van de vesting bijna
over het hoofd zien. Het ligt ten zui-
37
