De voormalige joodse synagoge in Bergen op Zoom:
de derde herinrichting en de jongste restauratieperiode belicht
De Waterschans nr. 2 1998
den van de Van Gorkumweg op een
grasveld aan de hoek van de straat
die tegenwoordig de naam Smits-
vest draagt. Aan de zuidwestkant
van de stad bevindt zich nog steeds
het terrein Kijk in de Pot. Tijdens de
Tachtigjarige Oorlog was dit een
versterkt legerkamp. De versterkin
gen zijn bij de ontmanteling afge
broken, maar het terrein is nog lang
militair oefenterrein gebleven. Te
genwoordig is Kijk in de Pot ge
meentegrond en zal een nieuwe be
stemming krijgen.
Ook buiten Bergen op Zoom zijn
nog vestingwerken te zien. In de ja
ren 1628 en 1629 besloot men een
fortenlinie aan te leggen tussen Ber
gen op Zoom en Steenbergen.
Deze linie werd later een onderdeel
van het zogenaamde Zuiderfrontier
dat van Sluis tot Grave liep. De
nieuwe forten kregen de naam van
de heren die bij de aanleg betrok
ken waren, te weten Moermont
(Iman van Zuytland, heer van
Moermont, namens Zeeland), De
Roovere (Pompejus de Roovere na
mens Holland) en Pinssen (kolonel
Willem Pijnssen, verantwoordelijk
voor de militaire bescherming tij
dens de aanleg). De forten werden
op heuvels gebouwd en waren om
geven door moerassen. Door een
nieuwe inundatiesluis bij Steenber
gen kon zout water ingelaten wor
den, dat tot aan fort De Roovere
liep. Van fort Moermont is niets
meer over, maar fort De Roovere is
nog vrijwel intact, alsmede de linie-
wal en gracht tussen De Roovere en
Pinssen. Ook resten van fort Pins
sen zijn nog zichtbaar in het land
schap.
Het programma tijdens de vesting-
stedendagen
Het programma is over twee dagen
verdeeld: zaterdag 11 juli staat
vooral in het teken van de presenta
tie van de veertien vestingsteden in
prachtige rood-witte tenten op de
Grote Markt. Het Staatse Leger trekt
op van het Gouvernementsplein,
waar diverse muziekgroepen mili
taire muziek ten gehore brengen,
naar de Grote Markt en naar het
Beursplein waar U een voorproefje
krijgt van het spel van Diederick.
De binnenstad is dan ook het decor
bij enkele presentaties van de ge
meentelijke muziek- en dansschool.
U kunt er een danspresentatie op
het podium op de Grote Markt zien
en om 17.00 uur is een muzikaal
spektakel met blazers vanaf de Pe
perbus.
Op zondag staat het programma in
het teken van de zogenaamde dy
namische presentaties in een histo
risch lint dat zich vanaf de Gevan
genpoort ontrolt tot en met Het Ra
velijn op den Zoom. De bezoeker
loopt daarbij als het ware door de
tijd heen: van de Middeleeuwen tot
de negentiende eeuw.
De Gevangenpoort wordt bestormd
door het Gelders Overkwartier en
verdedigd door de schutterij van
Hasselt. Er is een bourgondische
maaltijd; schutterijen presenteren
zich op het Sint-Catharinaplein.
Daar vindt U ook de Bergse Batterij
uit Geertruidenberg. Bij de Koren
markt presenteren zich achttiende
en negentiende eeuwse regimenten.
Het Ravelijn is de piekwaar het Sint
Sebastiaansgilde uit onze stad en
de Oude Schuts uit 's-Hertogen-
bosch acte de presence geven. Tus
sen de verschillende locaties trek
ken marcherende soldaten op, zijn
er figuranten en muziekgroepen.
Op diverse plaatsen kunt U genie
ten van vestingwijn, het inmiddels
bekende 'grof-geschut-bier' of de in
wendige mens versterken. Voor de
kinderen is er een speciaal kinder
festijn in de Burg. Vergroesenstraat
met poppenkast en oud-hollandse
kinderspelen.
Het volledige programma treft U
aan in de Vestingstedenkrant die in
het weekend voor 11 juli huis-aan-
huis wordt verspreid.
Geschiedenis herhaalt zich
In de jaarkroniek van de Bergse ge
schiedenis van 20 jaar geleden
(1978) las ik het volgende:
Belangrijke aankoop
De gemeenteraad besloot tot een
belangrijke aankoop.
Van de Staat der Nederlanden ver
wierf het stadsbestuur het bijna 23
hectare grote terrein Kijk in de Pot,
waarvoor een bedrag van ruim 1,3
miljoen gulden moest worden
neergeteld.
Over de uiteindelijke bestemming
van het voor de stad zo belangrijke
gebied zouden te zijner tijd con
crete voorstellen volgen. Vrijwel ze
ker is daar ook een recreatieve
funktie bij.
Beleidsplan binnenstad
17 jaar geleden (1981) werd in de
stadskroniek het volgende geno
teerd: deze maand (september) pu
bliceerde het gemeentebestuur zijn
plannen om het zogenaamde kern
winkelgebied compacter, beter be
reikbaar en gezelliger te maken.
Tegelijkertijd gaf het college aan,
dat de komende maanden in het
kader van een uitgebreide in
spraakprocedure met alle betrokke
nen overleg gepleegd zou worden
over deze beleids-voornemens.
Witboek over Bergse binnenstad
In november van datzelfde jaar
werd in de stadskroniek vernield:
met de overhandiging van een wit
boek aan wethouder Peter van der
Velden vroeg de Vereniging Bin
nenstad op 2 november aandacht
voor het behoud van beeldbepa
lende huizen en straten in de bin
nenstad.
In het onlangs gepresenteerde be
leidsplan binnenstad had de ver
eniging daarvan weinig bespeurd.
Dat was dan ook de reden om een
witboek uit te geven. De vereniging
pleit daarin ook voor het instellen
van een binnenstadscommissie, die
de raad zou moeten adviseren. In
een eerste reactie zei de wethouder
onder meer, dat zowel het beleids
plan als het verkeerscirculatieplan
geen dictaten zijn, maar fundamen
ten voor het te ontwikkelen beleid.
B. Daeter
De Waterschans nr. 2 1998
door drs. Johanna Jacobs
Geschiedenis
In Bergen op Zoom was een kleine
joodse gemeenschap woonachtig.
Van circa 1793 tot 1825 hielden zij
hun godsdienstoefeningen op de
zolder van het Waaggebouw aan het
Zuivelplein, waar nu onder andere
de tassen- en lederzaak van De
Mooij gevestigd is 1
In 1827 werd het initiatief genomen
tot de bouw van een synagoge en op
28 september 1830 werd bij de
Hoofdcommissie, het adviesorgaan
van de regering voor joodse zaken,
een bouwplan met bestek ingediend
ten bedrage van f 2800,- en om een
subsidie van f 2000,- gevraagd. Het
Ministerie van Eerediensten keurde
op 19 mei 1831 het plan goed. Op 4
oktober 1932 kreeg men toestem
ming om met de bouw aan de Koe
voetstraat te beginnen en werd de
eerste steen gelegd door S.L. van den
Broeck.
Omdat Koning Willem I (1815-1840)
zijn goedkeuring had gegeven aan
een schenking van f 1000,- voor de
bouw van de synagoge werd het ge
bouw voorzien van de spreuk in de
gevel 'Door Mildadigheid van den
besten Koning, 5593' (2). Op 16 au
gustus 1833 werd de synagoge als
kerk ingewijd en in gebruik geno
men. De synagoge was een eenvou
dig gebouw opgetrokken in de toen
gangbare neo-classisistische stijl.
Achter de synagoge bevond zich een
vergaderlokaal dat tevens dienst
deed als klaslokaal voor onder an
dere het godsdienstonderwijs.
In 1887 was de synagoge met het bij
behorende vergaderlokaal volledig
opgeknapt uit een legaat van f 5000,-
van wijlen Levi Salomon Frank uit
Hoogerheide.
In 1932 bestond de synagoge hon
derd jaar en dit werd plechtig her
dacht in een buitengewone dienst
gevierd op sjabbat (zaterdag) 12 no
vember 1932. Aanwezig waren op-
perrabijn S. Heertjes uit 's-Hertogen-
bosch, oppervoorzanger J. Lipschütz
en het synagogaal koor uit Rotter
dam terwijl MA de Hes, leraar van
de Nederlands-Israëlitische ringge-
meente te Bergen op Zoom de sjab-
batdienst leidde (3).
Tijdens de Tweede Wereldoorlog
werden de joodse bezittingen gecon
fisqueerd. Op 29 september 1943
werd ten overstaan van notaris Van
Gruting de joodse synagoge ver
kocht aan de koopman Sijtze van
der Weij wonende te Bergen op
Zoom (4). Hij gebruikte de synagoge
als aardappelopslagplaats. In het ka
der van het Rechtsherstel werden de
synagoge alsook de begraafplaats op
1 november 1944 aan de joodse ge
meenschap teruggegeven. Het ge
ringe aantal overlevenden echter,
een twintigtal personen, was niet
voldoende om de diensten in de sy
nagoge te kunnen houden: hiervoor
waren minimaal tien mannen vereist
(5).
In 1952 ging de synagoge over naar
de Wouwsche, een melkfabriek die
achter de synagoge lag (thans de
Herna). De synagoge zelf werd ge
bruikt als stalling voor de melkwa-
gentjes. De melkfabriek werd afge
broken ten behoeve van nieuw-
bouwplannen. In 1972 verwierf de
gemeente de synagoge. Het gebouw
verkeerde toen in een onderkomen
staat en er was nogal wat geld nodig
om het op te knappen. De synagoge
was in 1971 op de voorlopige Rijks
monumentenlijst geplaatst maar
hiertegen rees verzet vanuit het col
lege van B en W dat inmiddels een
ontwerp-bestemmingsplan (Parade)
had ontwikkeld waarbij dit gebouw
een sta-in-de-weg was. De dreigende
sloop van het pand werd voorkomen
doordat de inmiddels opgerichte
Stichting Behoud en Herstel van de
Synagoge onder voorzitterschap van
dr. E. Hartel er in 1973 in slaagde de
synagoge definitief op de monu
mentenlijst geplaatst te krijgen (6).
Hierdoor kwam tevens subsidiegeld
beschikbaar voor de restauratie
waarvoor de Stichting vanaf haar op
richting had geijverd. In 1974 begon
aannemer J. Videier naar ontwerp
van architect J. Boelhouwers met het
herstel, onder begeleiding van de
Rijksdienst voor de Monumenten
zorg. Uitgangspunt was het zo veel
mogelijk intact laten van het oor
spronkelijke gebouw. Wel werd het
dak vernieuwd en gewijzigd en wer
den het gangetje naast en het verga-
39
Literatuur
WA van Ham. Merck toch hoe sterck Bijdra
gen tot de geschiedenis van de vestingwerken
van Bergen op Zoom. Studies uit Bergen op
Zoom nr. 4, 1982; K. Slootmans. Bergen op
Zoom, een stad als een huis. Bergen op
Zoom, 1966; Terugblik Reeks artikelen door
WA van Ham en C.D. Vanwesenbeeck in
het weekblad de West-Brabant Koerier, ver
schenen tussen 1979 en 1983.
m.m.v. Kees Booij en Leo Stoffels
Afb.l. Het interieur van de joodse synagoge omstreeks 1932 (Foto GAB).
