De Waterschans nr. 2 1998
Afb.2. Het exterieur van de voormalige joodse synagoge begin jaren '70 (Foto GAB).
der-/klaslokaal achter de synagoge
afgebroken.
Op 10 september 1975 werd de
voormalige synagoge plechtig her
opend in aanwezigheid van de Israë
lische ambassadeur Hanan Bar-On
en opperrabijn dr. E. Berlinger.
Vanaf 1975 hielden de Bergen op
Zoomse Orkestvereniging Jacob
Obrecht en het Bergen op Zoomse
Mannenkoor hier hun wekelijkse re
petities en verder vonden er inciden
teel culturele manifestaties op kleine
schaal plaats.
De huidige situatie
De voormalige joodse synagoge is
een van de weinige openbare monu
menten die Bergen op Zoom rijk is.
De openstelling van soortgelijke mo
numenten als de Gevangenpoort, de
Sint-Gertrudiskerk, de Maagd, het
Ravelijn en het Stadhuis geschiedde
tot 1995 ofwel op verzoek ofwel was
in de zomennaanden beperkt tot en
kele uren per dag. Alleen het Mar
kiezenhof is vanwege zijn functie als
bibliotheek, museum en restaurant
het hele jaar door opengesteld voor
het publiek. In 1995 kwam hierin
verandering. Toen werd naar aanlei
ding van een algemeen omvattend
Toeristisch en Recreatief Actie Plan
(TRAP) voor de gemeente Bergen
op Zoom een vrijwilligersorganisatie
opgericht, de Stichting Bezichtiging
Monumenten (SBM) (7). Onder de
bezielende leiding van directeur Leo
Stoffels groeide deze organisatie uit
tot circa honderd vrijwilligers die de
panden niet alleen openstellen maar
er ook toezicht houden en rondlei
dingen verzorgen. De binding van
deze vrijwilligers met de monumen
ten in het bijzonder en de stad Ber
gen op Zoom in het algemeen is
groot en van eminent belang.
Om aan deze functie van openge
steld monument te kunnen voldoen
was de voormalige joodse synagoge
dringend aan herinrichting en res
tauratiewerkzaamheden toe. Binnen
de SBM was een projectgroep syna
goge bestaande uit Jan van Tonge
ren, rnr. Aernoud Minderhoud, Ri-
nus Franken, Antoinette van Broek
hoven en Anneke Vennaat opge
richt. Zij streefden ernaar om via
joodse gebruiksvoorwerpen de syna
goge een passender bestemming als
monument te geven. Jan Wessen-
dorp, beeldend kunstenaar, had met
ditzelfde doel voor ogen, op verzoek
van deze projectgroep bij monde
van Aernoud Minderhoud, een
voorhang ontworpen.
Op 19 februari 1997 brachten Aer
noud Minderhoud, Jan Wessendorp
en Johanna Jacobs, conservator cul
tuurhistorie van het Markiezenhof,
een bezoek aan drs. Edward van
Voolen, conservator van het Joods
Historisch Museum te Amsterdam.
Doel van het gesprek was het ont
werp van de voorhang in het bijzon
der en de bestemming van de voor
malige Bergse synagoge in het alge
meen. Voorts zou getracht worden
een aantal joodse voorwerpen van
genoemd museum in bruikleen te
verkrijgen.
Met betrekking tot de op handen
zijnde herinrichting van de synagoge
gaf Van Voolen ter overweging dat
niet coüte que coüte gestreefd zou
moeten worden naar een exacte
weergave van de synagoge zoals die
voor de Tweede Wereldoorlog ge
weest was. Immers de restauratie van
de synagoge in de jaren '73-'75 had
al tot onomkeerbare wijzigingen ge
leid en bovendien zou dit gebouw
door het ontbreken van een actief
gelovige joodse gemeenschap zo
goed als zeker nooit meer als syna
goge dienst doen. Derhalve kon eer
der gedacht worden aan een multi
functionele niimte ten dienste van
kleinschalige culturele activiteiten.
Elders in Nederland hebben synago-
ges ook zon functie gekregen en
met name de joodse synagoges in
Groningen en 's-Hertogenbosch zijn
hiervan mooie voorbeelden: naast
kerkgebouw doen deze tevens dienst
als museum en concert-voordracht
zaal. Bovendien zou bij de aankle-
40
De Waterschans nr. 2 1998
ding van het gebouw met diverse
joodse voorwerpen als leidraad voor
de gidsen van de SBM niet alleen
gekozen moeten worden uit histo
risch materiaal maar zou aan de
hand van moderne attributen geat
tendeerd kunnen worden op het feit
dat het jodendom tot op de dag van
vandaag levend is. Van Voolen advi
seerde contact op te nemen met Piet
Cohen, industrieel ontwerper, die
vaker met deze problematiek te ma
ken heeft (gehad).
Het plan
Tijdens een eerste oriënterend ge
sprek met Piet Cohen op 23 juni
1997 in aanwezigheid van Kees
Booij, restauratie-architect bij de ge
meente Bergen op Zoom, en Jo
hanna Jacobs, werden door eerstge
noemde aantekeningen gemaakt en
dia's van de synagoge genomen. Op
4 augustus 1997 heeft Piet Cohen
zijn advies met betrekking tot de sy
nagoge gereed (8). Zijn advies begint
met de volgende openingszinnen:
'Basis gedachten met betrekking tot
de herinrichting van de voormalige
synagoge in Bergen op Zoom.
De gedachte om van het bestaande
synagoge gebouw geen dood moriu-'
ment te maken, maar een ruimte,
waarin de rijke cultuur van het jo
dendom in het verleden en het he
den aan een breed publiek te tonen,
is rn.i. een goed uitgangspunt. Voor
en tijdens de tweede wereldoorlog is
er weliswaar een enorme aanslag ge
pleegd op het voortbestaan van het
jodendom, maar men heeft de
joodse cultuur niet kunnen vernieti
gen.
Hoewel herdenken waardevol is, is
dit op zichzelf niet voldoende. Het
tonen van de rijkdom van de joodse
cultuur kan bijdragen tot een beter
begrip in onze huidige maatschap
pij. Het lijkt mij daarom goed dit as
pect duidelijk te belichten Om
deze gedachten in het interieur dui
delijk te laten uitkomen, stel ik voor
het herinneringsaspect te concentre
ren in het voorportaal. Op deze wijze
wordt de bezoeker bij het betreden
van het gebouw geconfronteerd met
de gebeurtenissen van het verleden
en neemt deze met zich mee tijdens
het bezoek aan de overige ruimte.
Om dit idee fysiek gestalte te geven,
lijkt het mij goed de namen van de
slachtoffers, die nu aan de oostwand
van de grote ruimte hangen, te plaat
sen in de muur van de entree en ze
daar in de kopse kant van een aan
tal gelijke platte lange stenen te bij-
telen [sic]. Deze stenen zouden in
een bepaald ritme in de muur ge
monteerd moeten worden. Op die
manier wordt de herinnering aan
hen fysiek verbonden met het ge
bouw'^).
In het kort doet Cohen daarnaast de
volgende voorstellen: het scheiden
van de entreeruimte en de zaal door
middel van een glazen wand in
plaats van fluwelen gordijnen. Het
aanbrengen van meer reliëf in het
plafond zodat de relatie tussen de
kolommen, de ramen en het pla
fond verbeterd zou worden. Het
handhaven van de basiselementen
van de voonnalige synagoge zoals de
ark (aron kodesh), de lezenaar
(bima), het voorhang (parochet), het
eeuwig licht (ner tamid) en de ne-
genarmige kandelaar (menora) (10).
Het aangeven van de oorspronke
lijke plaatsing van de banken door
middel van kleur of materiaalver-
schil in de vloer. Het beperken van
het podium voor de ark tot de trap-
partij. Het vervangen van het eeuwig
licht voor een mooier exemplaar.
Het verfraaien van de bima en de
balustrade van de vrouwengalerij.
De verwijdering van de toegevoegde
elementen in de kelderruimtes waar
zich de rituele baden bevinden (11).
Het herbestemmen van de voorma
lige vrouwengalerij tot een studie
ruimte.
De financiën
Op basis van het voorstel van Piet
Cohen wordt op 23 september 1997
door Fred de Weert, Jaap Huisman,
Kees Booij, allen ambtenaren van de
sector ROB van de gemeente Bergen
op Zoom, en Johanna Jacobs, een
indicatieve begroting opgesteld. De
begroting behelst de volgende pos
ten: 1. herdenkingsstrips voorportaal;
2. glazen afscheidingswand; 3. schil
derwerk interieur, 4. verlichting; 5.
aangeven banken in de vloer en het
vervangen van de CV roosters; 6. re
constructie ark; 7. aanschaf eeuwig
licht; 8. voorhang; 9. meubilair, 10.
algemene veiligheidsvoorzieningen;
11. inbraakbeveiliging; 12. uitruimen
en schoonmaken synagoge; 13. be
geleiding bouwactiviteiten; 14. on
voorzien. De totaal geschatte kosten
bedragen circa f 143.000,-.
Deze begroting wordt voorgelegd
aan Leo Stoffels, directeur van de
SBM. Onder zijn zeer gedreven vrij
willigers bevindt zich een groot aan
tal bekwame vaklieden. Nadat hij
van hen de toezegging heeft gekre
gen dat zij in hun vrije tijd de ge
plande werkzaamheden willen uit-
Afb.3. Het interieur van de voormalige joodse syagoge, januari
1997 (Foto Stichting Bezichtiging Monumenten, Bergen op
Zoom).
I
AJb.4. Het interieur van de voormalige joodse synagoge, januari
1997 (Foto Stichting Bezichtiging Monumenten, Bergen op
Zoom).
41
mhh—a—I
