De Waterschans nr. 2 1998 voeren, maakte Stoffels een 'tegenbe- groting' bestaande uit dezelfde pos ten maar zonder arbeidsloon. Deze begroting komt uit op f 60.500,-. Op 9 oktober 1997 worden beide be grotingen door Leo Stoffels, Aer- noud Minderhoud en Johanna Ja cobs voorgelegd aan Ed Bolsius, wethouder van Cultuur en Ton Lins- sen, wethouder van Economische Zaken. Met name Ed Bolsius onder steunt van harte de binding van de vrijwilligers met de monumenten en de inzet hiervoor. Linssen en Bolsius gaven derhalve het groene licht aan de SBM om met de herstelwerk zaamheden te beginnen op basis van de in de gemeentelijke begrotin gen voor de synagoge voor de jaren 1997 en 1998 opgenomen bedragen voor onderhoudswerkzaamheden. De benodigde aanvullende finan ciën zullen door middel van spon soring verkregen worden. Op 9 oktober 1997 schrijft Aemoud Minderhoud namens de SBM een brief aan de VSB-bank met daarin een verzoek om de geplande her stelwerkzaamheden financieel te on dersteunen. Op 4 februari 1998 komt het bericht binnen dat de Stichting VSB-fonds dit verzoek met f 25.000 honoreert. Tesamen met de budget ten van de gemeente is de begroting hiennee rond en kan de tweede fase beginnen. Werkzaamheden Het podium rond de ark wordt inge kort tot de trappartij. De vrijko mende aiimte bevat geen tegels, maar na wat speurwerk worden goed gelijkende tegels gevonden waarmee de vrijgekomen delen kunnen wor den belegd. De wandlampen wor den verwijderd en de gaten gestopt. De veloursgordijnen tegen de wan den en ter afscheiding van de entree worden verwijderd. De vloerverwar- mingsroosters die in een slechte staat verkeren, worden vervangen door nieuwe. De glazen scheidings wand, voorzien van ingegraveerde Davidsterren, wordt tussen entree en zaal geplaatst. De namen van de ver moorde Bergse joden worden in hardstenen strips gehakt en ingemet seld in de muur van het portaal. Het serviceblok tussen entree en zaal wordt ontdaan van de geprofileerde lijsten en in een roomwitte tint ge schilderd. De toiletpot en de goot steen worden vernieuwd. De hele electriciteitsinstallatie wordt herzien en waar nodig aangepast. De kleuren voor het binnenschilder- werk worden na ampel beraad be paald: de muren in een roomwitte tint, de muurkolommen in een zandkleur, de frieslijst in een geel- bruine tint, en de tors en het base ment van de kolommen in een don kere zandkleur. Doordat de frieslijst als één bouwelement wordt opgevat, krijgt het plafond een grotere ruim telijkheid die nog eens versterkt wordt door de witte kleur waarin het wordt overgeschilderd. De bima wordt door Jan de Waal uit Bergen op Zoom in een leerlingen project van de schildersvakopleiding te Breda, in imitatie mahonie ge schilderd. De balustrade van de voormalige vrouwengalerij krijgt een duidelijk dragend gedeelte dat roomwit geschilderd wordt en het houten gedeelte wordt door Justus Krijger van een mahoniehouten structuur voorzien. Datzelfde ge schiedt met het bovenstuk van de ark en de traptreden eronder. De stootborden worden zwart (als eb benhout) geschilderd. Het plan van Cohen om de oor spronkelijke opstelling van de ban ken middels kleur of materiaalver- schil in de vloer aan te geven wordt om praktische redenen niet uitge voerd: vanwege de akoestiek in de synagoge is een vloerkleed vereist. Gekozen is voor een licht sisal-ko- kostapijt. Ook Cohens voorstel om reliëf in het plafond aan te brengen wordt niet opportuun geacht van wege de te hoge kosten. De brand- en inbraakbeveiligingsin stallaties worden aangebracht en ook wordt een telefoonlijn getrok ken. In de kelder wordt de stook plaats ontdaan van de toegevoegde voorwerpen en worden de oorspron kelijke stookplaats en het rookkanaal vrijgekapt. De condensvorming te gen de lexaan putdeksels wordt voorkomen door een luchtdoorstro- ming mogelijk te maken door het leggen van de deksels op rubber ver hogingen. De hele kelder wordt voorzien van vloerverlichting en met vette kalk gewit. Voorts worden vijftig nieuwe stoelen uitgezocht waarvan het zitcomfort en de duurzaamheid gegarandeerd zijn: de bekleding is donkerrood af gevlakt met donkergrijs en het frame is donkerbaiin. De voorhang en verdere aankleding Jan Wessendorp had al in 1996 een nieuwe voorhang voor de synagoge ontworpen. Dit was oorspronkelijk gedacht als een borduurwerk maar de kosten hiervan - offertes zijn op gevraagd bij Atelier Stadelmaier in Nijmegen en Slabbinck Kunstatelier in Brugge - waren dusdanig hoog. dat realisering tot de onmogelijkhe den gerekend moest worden. Der halve maakte Jan Wessendorp op basis van het oorspronkelijke con cept een ontwerp voor een geweven versie. Voor een zeer schappelijk be drag, beschikbaar gesteld door het Markiezenhof uit het aankoopfonds, blijft Tapisserie- en Damastweverij Tilburg met als bedrijfsleider E Berg mans, bereid dit uitzonderlijke ont werp te weven. In het weefatelier worden de wollen kleuren voor het tapijt bepaald. Wessendorp heeft in de voorhang oudtestamentische symboliek ver werkt, die zowel door joden als door christenen wordt aanvaard, waar door de vriendschap tussen beiden tot uitdrukking wordt gebracht. Hij omschrijft zijn ontwerp als volgt: 'De kleuren en de vonnentaal van de voorhang verbeelden de geest Gods die over de aarde raast en haar dui stere starheid tot leven wekt en een ommekeer in de streefrichting van de mens bewerkstelligt waardoor deze bereid is de geest op de nemen. Deze geest Gods wordt hier ver beeld in de Davidster. Het horizon tale starre bruin van de aarde welft zich in eerbied tot een tempel waar aan kiemen ontspruiten die tot bloei De Waterschans nr. 2 1998 komen. Het is de menora, de zeven- armige kandelaar, die hier als sym bool gekozen is. Zij wortelt in de aarde maar verheft zich naar de he mel. Zij is hier tegelijk huis van de slang, de kennis van Goed en Kwaad, waardoor de mens zich van zijn God afkeerde, en stam, waaraan de geest zijn groei en bloei wekt. De dynamiek van de Davidster met zijn levendige structuren die hij in de chaos zendt, ingebed in de kleur- potentie van de regenboog, wekt de individuele bloeivormen met hun ei gen kleur. In de slang verdiept zich de kleur tot zwart, alle kleur, alle individualiteit van het leven ontkennende, de abso lute tegenpool van de Davidster. Toch draagt de slang nog het wit van die ster, omdat zij nog door deze in haar tegen-zijn bepaald wordt. De voorhang wil in de vonnentaal, de kleuren en de gekozen symboliek, de eenheid van alle leven verbeelden. Deze voorhang wil ook de troost tot uitdrukking brengen die gelegen is in de uiteindelijke ommekeer van de streefrichting van de mens'. Daarnaast ontwerpt Jan Wessendoip nieuwe verlichtingsarmaturen die rond de kolommen geplaatst zijn. Piet Cohen adviseerde inzake de tekst afkomstig uit het boek Numeri 24,5 die tweemaal in het Hebreeuws en tweemaal in het Nederlands in de armaturen gegraveerd is en luidt: 'Hoe goed zijn Uw tenten, Jakob, Uw woningen, Israël!'. Van het Museum voor Religieuze Kunst te Uden wordt een eeuwig licht van edelsmidse Brom uit de ja ren twintig van deze eeuw, in lang durige batikken verkregen. Op 20 april 1998 worden de twee van het Markiezenhof gekregen ma honiehouten vitrines door medewer kers van het Joods Historisch Mu seum in Amsterdam ingericht met door hen in bruikleen gegeven joodse voorwerpen. Tevens worden in de vitrines gebedsboeken en voor werpen geplaatst die de SBM via schenkingen heeft verkregen. Heropening Op 27 mei 1998 werd de voormalige joodse synagoge plechtig heropend door Zijne Excellentie Yossi Gal, ambassadeur van Israël. Met deze heropening is een derde ingrijpende fase in het bestaan van dit unieke monument afgerond (12). Noten 43 Afb.5. Het interieur van de voormalige joodse synagoge, juni 1998 (Foto GAB). Afb.6. De voorhang in de voonnalige joodse synagoge ontworpen door Jan Wessendoip, juni 1998 (Foto GAB). (1) Bij het schrijven van dit artikel heb ik ge bruik gemaakt van gegevens die Jan van Ton geren en drs. Louis van de Laar mij welwil lend ter beschikking stelden. Ik ben hen hier voor zeer erkentelijk. Voorts zijn gegevens ont leend aan het dossier over de (voonnalige) joodse gemeenschap en synagoge (nr. 5.3.1.) in de Gemeentelijke Archiefdienst te Bergen op Zoom (hierna: de GAB1/2) Uiteindelijk droeg de regering f 1500,- aan de bouw bij, een ongekend hoog bedrag. 5593 is de joodse jaartelling voor 1832-1833. Oorspronkelijk stond er op de gevel 'Mildadigheid'. Bij de res tauratie in 1975 werd de taalfout gecorrigeerd in 'Milddadigheid'//) In dossier 5.3.1. in de GAB bevindt zich een fotocopie van het 'Feestlied ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan der Synagoge te Bergen op Zoom, 12 Nov. 1932' op melodie van 'Het Zonnelied' en geschreven door MA de Hes. Tot de ringge- meente behoorden onder andere Wouw, Os- sendrecht, Hoogerheide, Tholen, Scherpe- nisse, Sint Maartensdijk en Nieuw-Vosse- meer.(4) drs. J J.M. Laar van de. De Israëlitische Begraafplaats te Bergen op Zoom 1793-1982. Bergen op Zoom 1997, p. XV (hierna: Van de Laar 1997).(5J Volgens Ben Daeter en Aat Weijsters, Impressies van Bergen op Zoom van uit een andere hoek bekeken. Bergen op Zoom 1989, p. 16 waren er omstreeks 1940 nog maar veertig belijdende joden en werden door de Duitsers zestig personen als 'Volljuden' gere gistreerd. Er zouden slechts een twintigtal jo den uit Bergen op Zoom de oorlog hebben overleefd. Dit getal wordt ook genoemd door Van de Laar 1997, p. XVII/6J De Stichting Be houd en Herstel Synagoge werd opgericht op 16 september 1973. Het bestuur bestond uit dr. E. Hartel, voorzitter, A Weijsters, secretaris; ds. A van der Stoel, penningmeester en dr. H. van der Tuin, lid. Zie over deze hele proble matiek het dossier 5.3.1. in de GAB ƒ7) Het TRAP-plan werd gelanceerd in 1994. De SBM werd opgericht op 12 april 1995. De doelstel lingen worden in de oprichtingsacte als volgt geformuleerd: 'De stichting heeft ten doel: het bevorderen en stimuleren van de openstelling van de 'Bergse Monumenten', zomede de be heersing [sic] daarvan, en voorts al hetgeen met een en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord. De stichting tracht haar doel onder meer te ver wezenlijken door het aantrekkelijk maken voor het publiek van de 'Bergse Monumen ten' door middel van het organiseren en sti muleren van allerhande aktiviteiten en festivi teiten in de ruimste zin van het woord'.(8) De advieskosten werden betaald door de Indu striële Kring van Bergen op Zoom na overleg van Aemoud Minderhoud en Johanna Ja cobs met de voorzitter van de Kring drs. Klaas Hielkema.(9) Cohen refereert hier aan de vier houten herdenkingspanelen waarop de schil ders vader en zoon Jan en Chris de Graaf in 1976 de namen van de vermoorde Bergse jo den hadden geschilderd. Zie dossier 5.3.1. in de GAB, krantenknipsel uit De Stem, 29-1- 1976.(70) Een andere spellingswijze hanteert rabbijn S.Ph. de Vries Mzn. in Joodse Riten en Symbolen7de druk. register, p. 311ark arón akkódesj; bima biema; parochet - paro- cheth; ner tamid nér-tamied; menora - menorah. Met dank aan Jan van Tongeren voor deze informatie. De menora was de ze- venarmige kandelaar die in de tempel te Je rusalem stond. Na de verwoesting van de tem pel in 70 na Christus door de Romeinse kei zer Titus, mag een menora die als kandelaar bedoeld is nooit meer zevenannig zijn tenzij in een twee-dimensionale afbeelding omdat dan de functie van kandelaar uitsluitend een symbolische is en geen letterlijke. Meestal wordt een menora negenannig uitgevoerd als een versmelting van de oorspronkelijke ze- venamiige menora met de achtarmige chanouka; de negende lichtbron is het sym bool van de dienaar die de acht lichtjes aan steekt. Met dank aan mw. I. Faber van het Joods Historisch Museum te Amsterdam en Piet Cohen voor deze toelichting//)) Bij de heropening na de restauratie in 1975 was de stookruimte ongemoeid gelaten. Restanten van het rookkanaal met de geroete delen was zichtbaar voor het publiek Op 2 juni 1993 schreef Kees Booij een Rapportage over het zonder toestemming of vergunning wijzigen van onderdelen van het Rijksmonument, voonnalige synagoge Koevoetstraat 39, Belgen op Zoom'. In deze rapportage werd geconstateerd dat de stookplaats op ontoelaatbare wijze was ver bouwd. Zie dossier 5.3.1. in de GAB.(72) Het hele traject van het begin tot de voltooiing van de derde herinrichting en de restauratie van de voonnalige joodse synagoge mag uniek genoemd worden. Alereerst door de loyale en vrijwillige inzet van velen waarvan met name genoemd moeten worden de me dewerkers van de SBM: Joost de Bont, Tonnie Booij, Gusta en Lenard Broekhans, Jopie Draaijers, Piet Flipsen, Piet Franken, Peter de Hoop, Jeroen Lint, Marco Schouten, Wim Smout, Rinus Stoffels, Adri Thielen, Jan van Tongeren, Liza Verbraak en voorts de bedrij ven Buijs Afbouw, W. van Egeraat, Heijnen, Jalink Jos Krijger, De Waal, en Genit Wester- veld, en de particulieren: Frans van den Boom, Jan de Waal en Jan Wessendoip. Dank is ook verschuldigd aan drs. Louis van de Laar en drs. Edward van Voolen die regelmatig over joodse aangelegenheden hebben geadvi seerd. Het hele project ten slotte kon gefinan cierd worden door bijdragen van de Indus triële Kring Bergen op Zoom, de Gemeente Bergen op Zoom en de Stichting VSB-fonds.

Periodieken

De Waterschans | 1998 | | pagina 5