De Waterschans nr. 2 1998
voeren, maakte Stoffels een 'tegenbe-
groting' bestaande uit dezelfde pos
ten maar zonder arbeidsloon. Deze
begroting komt uit op f 60.500,-.
Op 9 oktober 1997 worden beide be
grotingen door Leo Stoffels, Aer-
noud Minderhoud en Johanna Ja
cobs voorgelegd aan Ed Bolsius,
wethouder van Cultuur en Ton Lins-
sen, wethouder van Economische
Zaken. Met name Ed Bolsius onder
steunt van harte de binding van de
vrijwilligers met de monumenten en
de inzet hiervoor. Linssen en Bolsius
gaven derhalve het groene licht aan
de SBM om met de herstelwerk
zaamheden te beginnen op basis
van de in de gemeentelijke begrotin
gen voor de synagoge voor de jaren
1997 en 1998 opgenomen bedragen
voor onderhoudswerkzaamheden.
De benodigde aanvullende finan
ciën zullen door middel van spon
soring verkregen worden.
Op 9 oktober 1997 schrijft Aemoud
Minderhoud namens de SBM een
brief aan de VSB-bank met daarin
een verzoek om de geplande her
stelwerkzaamheden financieel te on
dersteunen. Op 4 februari 1998 komt
het bericht binnen dat de Stichting
VSB-fonds dit verzoek met f 25.000
honoreert. Tesamen met de budget
ten van de gemeente is de begroting
hiennee rond en kan de tweede fase
beginnen.
Werkzaamheden
Het podium rond de ark wordt inge
kort tot de trappartij. De vrijko
mende aiimte bevat geen tegels,
maar na wat speurwerk worden goed
gelijkende tegels gevonden waarmee
de vrijgekomen delen kunnen wor
den belegd. De wandlampen wor
den verwijderd en de gaten gestopt.
De veloursgordijnen tegen de wan
den en ter afscheiding van de entree
worden verwijderd. De vloerverwar-
mingsroosters die in een slechte
staat verkeren, worden vervangen
door nieuwe. De glazen scheidings
wand, voorzien van ingegraveerde
Davidsterren, wordt tussen entree en
zaal geplaatst. De namen van de ver
moorde Bergse joden worden in
hardstenen strips gehakt en ingemet
seld in de muur van het portaal. Het
serviceblok tussen entree en zaal
wordt ontdaan van de geprofileerde
lijsten en in een roomwitte tint ge
schilderd. De toiletpot en de goot
steen worden vernieuwd. De hele
electriciteitsinstallatie wordt herzien
en waar nodig aangepast.
De kleuren voor het binnenschilder-
werk worden na ampel beraad be
paald: de muren in een roomwitte
tint, de muurkolommen in een
zandkleur, de frieslijst in een geel-
bruine tint, en de tors en het base
ment van de kolommen in een don
kere zandkleur. Doordat de frieslijst
als één bouwelement wordt opgevat,
krijgt het plafond een grotere ruim
telijkheid die nog eens versterkt
wordt door de witte kleur waarin het
wordt overgeschilderd.
De bima wordt door Jan de Waal uit
Bergen op Zoom in een leerlingen
project van de schildersvakopleiding
te Breda, in imitatie mahonie ge
schilderd. De balustrade van de
voormalige vrouwengalerij krijgt een
duidelijk dragend gedeelte dat
roomwit geschilderd wordt en het
houten gedeelte wordt door Justus
Krijger van een mahoniehouten
structuur voorzien. Datzelfde ge
schiedt met het bovenstuk van de
ark en de traptreden eronder. De
stootborden worden zwart (als eb
benhout) geschilderd.
Het plan van Cohen om de oor
spronkelijke opstelling van de ban
ken middels kleur of materiaalver-
schil in de vloer aan te geven wordt
om praktische redenen niet uitge
voerd: vanwege de akoestiek in de
synagoge is een vloerkleed vereist.
Gekozen is voor een licht sisal-ko-
kostapijt. Ook Cohens voorstel om
reliëf in het plafond aan te brengen
wordt niet opportuun geacht van
wege de te hoge kosten.
De brand- en inbraakbeveiligingsin
stallaties worden aangebracht en
ook wordt een telefoonlijn getrok
ken. In de kelder wordt de stook
plaats ontdaan van de toegevoegde
voorwerpen en worden de oorspron
kelijke stookplaats en het rookkanaal
vrijgekapt. De condensvorming te
gen de lexaan putdeksels wordt
voorkomen door een luchtdoorstro-
ming mogelijk te maken door het
leggen van de deksels op rubber ver
hogingen. De hele kelder wordt
voorzien van vloerverlichting en met
vette kalk gewit.
Voorts worden vijftig nieuwe stoelen
uitgezocht waarvan het zitcomfort
en de duurzaamheid gegarandeerd
zijn: de bekleding is donkerrood af
gevlakt met donkergrijs en het frame
is donkerbaiin.
De voorhang en verdere aankleding
Jan Wessendorp had al in 1996 een
nieuwe voorhang voor de synagoge
ontworpen. Dit was oorspronkelijk
gedacht als een borduurwerk maar
de kosten hiervan - offertes zijn op
gevraagd bij Atelier Stadelmaier in
Nijmegen en Slabbinck Kunstatelier
in Brugge - waren dusdanig hoog.
dat realisering tot de onmogelijkhe
den gerekend moest worden. Der
halve maakte Jan Wessendorp op
basis van het oorspronkelijke con
cept een ontwerp voor een geweven
versie. Voor een zeer schappelijk be
drag, beschikbaar gesteld door het
Markiezenhof uit het aankoopfonds,
blijft Tapisserie- en Damastweverij
Tilburg met als bedrijfsleider E Berg
mans, bereid dit uitzonderlijke ont
werp te weven. In het weefatelier
worden de wollen kleuren voor het
tapijt bepaald.
Wessendorp heeft in de voorhang
oudtestamentische symboliek ver
werkt, die zowel door joden als door
christenen wordt aanvaard, waar
door de vriendschap tussen beiden
tot uitdrukking wordt gebracht. Hij
omschrijft zijn ontwerp als volgt:
'De kleuren en de vonnentaal van de
voorhang verbeelden de geest Gods
die over de aarde raast en haar dui
stere starheid tot leven wekt en een
ommekeer in de streefrichting van
de mens bewerkstelligt waardoor
deze bereid is de geest op de nemen.
Deze geest Gods wordt hier ver
beeld in de Davidster. Het horizon
tale starre bruin van de aarde welft
zich in eerbied tot een tempel waar
aan kiemen ontspruiten die tot bloei
De Waterschans nr. 2 1998
komen. Het is de menora, de zeven-
armige kandelaar, die hier als sym
bool gekozen is. Zij wortelt in de
aarde maar verheft zich naar de he
mel. Zij is hier tegelijk huis van de
slang, de kennis van Goed en
Kwaad, waardoor de mens zich van
zijn God afkeerde, en stam, waaraan
de geest zijn groei en bloei wekt.
De dynamiek van de Davidster met
zijn levendige structuren die hij in
de chaos zendt, ingebed in de kleur-
potentie van de regenboog, wekt de
individuele bloeivormen met hun ei
gen kleur.
In de slang verdiept zich de kleur tot
zwart, alle kleur, alle individualiteit
van het leven ontkennende, de abso
lute tegenpool van de Davidster.
Toch draagt de slang nog het wit van
die ster, omdat zij nog door deze in
haar tegen-zijn bepaald wordt. De
voorhang wil in de vonnentaal, de
kleuren en de gekozen symboliek, de
eenheid van alle leven verbeelden.
Deze voorhang wil ook de troost tot
uitdrukking brengen die gelegen is
in de uiteindelijke ommekeer van de
streefrichting van de mens'.
Daarnaast ontwerpt Jan Wessendoip
nieuwe verlichtingsarmaturen die
rond de kolommen geplaatst zijn.
Piet Cohen adviseerde inzake de
tekst afkomstig uit het boek Numeri
24,5 die tweemaal in het Hebreeuws
en tweemaal in het Nederlands in
de armaturen gegraveerd is en luidt:
'Hoe goed zijn Uw tenten, Jakob,
Uw woningen, Israël!'.
Van het Museum voor Religieuze
Kunst te Uden wordt een eeuwig
licht van edelsmidse Brom uit de ja
ren twintig van deze eeuw, in lang
durige batikken verkregen.
Op 20 april 1998 worden de twee
van het Markiezenhof gekregen ma
honiehouten vitrines door medewer
kers van het Joods Historisch Mu
seum in Amsterdam ingericht met
door hen in bruikleen gegeven
joodse voorwerpen. Tevens worden
in de vitrines gebedsboeken en voor
werpen geplaatst die de SBM via
schenkingen heeft verkregen.
Heropening
Op 27 mei 1998 werd de voormalige
joodse synagoge plechtig heropend
door Zijne Excellentie Yossi Gal,
ambassadeur van Israël. Met deze
heropening is een derde ingrijpende
fase in het bestaan van dit unieke
monument afgerond (12).
Noten
43
Afb.5. Het interieur van de voormalige
joodse synagoge, juni 1998 (Foto GAB).
Afb.6. De voorhang in de voonnalige
joodse synagoge ontworpen door Jan
Wessendoip, juni 1998 (Foto GAB).
(1) Bij het schrijven van dit artikel heb ik ge
bruik gemaakt van gegevens die Jan van Ton
geren en drs. Louis van de Laar mij welwil
lend ter beschikking stelden. Ik ben hen hier
voor zeer erkentelijk. Voorts zijn gegevens ont
leend aan het dossier over de (voonnalige)
joodse gemeenschap en synagoge (nr. 5.3.1.)
in de Gemeentelijke Archiefdienst te Bergen
op Zoom (hierna: de GAB1/2) Uiteindelijk
droeg de regering f 1500,- aan de bouw bij,
een ongekend hoog bedrag. 5593 is de joodse
jaartelling voor 1832-1833. Oorspronkelijk
stond er op de gevel 'Mildadigheid'. Bij de res
tauratie in 1975 werd de taalfout gecorrigeerd
in 'Milddadigheid'//) In dossier 5.3.1. in de
GAB bevindt zich een fotocopie van het
'Feestlied ter gelegenheid van het 100-jarig
bestaan der Synagoge te Bergen op Zoom, 12
Nov. 1932' op melodie van 'Het Zonnelied' en
geschreven door MA de Hes. Tot de ringge-
meente behoorden onder andere Wouw, Os-
sendrecht, Hoogerheide, Tholen, Scherpe-
nisse, Sint Maartensdijk en Nieuw-Vosse-
meer.(4) drs. J J.M. Laar van de. De Israëlitische
Begraafplaats te Bergen op Zoom 1793-1982.
Bergen op Zoom 1997, p. XV (hierna: Van de
Laar 1997).(5J Volgens Ben Daeter en Aat
Weijsters, Impressies van Bergen op Zoom van
uit een andere hoek bekeken. Bergen op Zoom
1989, p. 16 waren er omstreeks 1940 nog maar
veertig belijdende joden en werden door de
Duitsers zestig personen als 'Volljuden' gere
gistreerd. Er zouden slechts een twintigtal jo
den uit Bergen op Zoom de oorlog hebben
overleefd. Dit getal wordt ook genoemd door
Van de Laar 1997, p. XVII/6J De Stichting Be
houd en Herstel Synagoge werd opgericht op
16 september 1973. Het bestuur bestond uit
dr. E. Hartel, voorzitter, A Weijsters, secretaris;
ds. A van der Stoel, penningmeester en dr. H.
van der Tuin, lid. Zie over deze hele proble
matiek het dossier 5.3.1. in de GAB ƒ7) Het
TRAP-plan werd gelanceerd in 1994. De SBM
werd opgericht op 12 april 1995. De doelstel
lingen worden in de oprichtingsacte als volgt
geformuleerd: 'De stichting heeft ten doel: het
bevorderen en stimuleren van de openstelling
van de 'Bergse Monumenten', zomede de be
heersing [sic] daarvan, en voorts al hetgeen
met een en ander rechtstreeks of zijdelings
verband houdt of daartoe bevorderlijk kan
zijn, alles in de ruimste zin van het woord. De
stichting tracht haar doel onder meer te ver
wezenlijken door het aantrekkelijk maken
voor het publiek van de 'Bergse Monumen
ten' door middel van het organiseren en sti
muleren van allerhande aktiviteiten en festivi
teiten in de ruimste zin van het woord'.(8) De
advieskosten werden betaald door de Indu
striële Kring van Bergen op Zoom na overleg
van Aemoud Minderhoud en Johanna Ja
cobs met de voorzitter van de Kring drs. Klaas
Hielkema.(9) Cohen refereert hier aan de vier
houten herdenkingspanelen waarop de schil
ders vader en zoon Jan en Chris de Graaf in
1976 de namen van de vermoorde Bergse jo
den hadden geschilderd. Zie dossier 5.3.1. in
de GAB, krantenknipsel uit De Stem, 29-1-
1976.(70) Een andere spellingswijze hanteert
rabbijn S.Ph. de Vries Mzn. in Joodse Riten en
Symbolen7de druk. register, p. 311ark arón
akkódesj; bima biema; parochet - paro-
cheth; ner tamid nér-tamied; menora -
menorah. Met dank aan Jan van Tongeren
voor deze informatie. De menora was de ze-
venarmige kandelaar die in de tempel te Je
rusalem stond. Na de verwoesting van de tem
pel in 70 na Christus door de Romeinse kei
zer Titus, mag een menora die als kandelaar
bedoeld is nooit meer zevenannig zijn tenzij
in een twee-dimensionale afbeelding omdat
dan de functie van kandelaar uitsluitend een
symbolische is en geen letterlijke. Meestal
wordt een menora negenannig uitgevoerd als
een versmelting van de oorspronkelijke ze-
venamiige menora met de achtarmige
chanouka; de negende lichtbron is het sym
bool van de dienaar die de acht lichtjes aan
steekt. Met dank aan mw. I. Faber van het
Joods Historisch Museum te Amsterdam en
Piet Cohen voor deze toelichting//)) Bij de
heropening na de restauratie in 1975 was de
stookruimte ongemoeid gelaten. Restanten
van het rookkanaal met de geroete delen was
zichtbaar voor het publiek Op 2 juni 1993
schreef Kees Booij een Rapportage over het
zonder toestemming of vergunning wijzigen van
onderdelen van het Rijksmonument, voonnalige
synagoge Koevoetstraat 39, Belgen op Zoom'.
In deze rapportage werd geconstateerd dat de
stookplaats op ontoelaatbare wijze was ver
bouwd. Zie dossier 5.3.1. in de GAB.(72) Het
hele traject van het begin tot de voltooiing
van de derde herinrichting en de restauratie
van de voonnalige joodse synagoge mag
uniek genoemd worden. Alereerst door de
loyale en vrijwillige inzet van velen waarvan
met name genoemd moeten worden de me
dewerkers van de SBM: Joost de Bont, Tonnie
Booij, Gusta en Lenard Broekhans, Jopie
Draaijers, Piet Flipsen, Piet Franken, Peter de
Hoop, Jeroen Lint, Marco Schouten, Wim
Smout, Rinus Stoffels, Adri Thielen, Jan van
Tongeren, Liza Verbraak en voorts de bedrij
ven Buijs Afbouw, W. van Egeraat, Heijnen,
Jalink Jos Krijger, De Waal, en Genit Wester-
veld, en de particulieren: Frans van den
Boom, Jan de Waal en Jan Wessendoip. Dank
is ook verschuldigd aan drs. Louis van de Laar
en drs. Edward van Voolen die regelmatig
over joodse aangelegenheden hebben geadvi
seerd. Het hele project ten slotte kon gefinan
cierd worden door bijdragen van de Indus
triële Kring Bergen op Zoom, de Gemeente
Bergen op Zoom en de Stichting VSB-fonds.