De Waterschans nr. 2 1998
In dit artikel trachten we de vol
gende vragen te beantwoorden:
was een Brokkenhuis een uitslui
tend protestantse aangelegenheid
of gebeurde de opslag van de
brokkenverzameling door de R.K.
Sint-Vincentiusvereniging ook in
een Brokkenhuis; bestaat er een
relatie tussen een Brokkenhuis en
de magazijnen van de Vincentius-
vereniging; van wie ging het
protestants Brokkenhuis uit en
welke motieven speelden daarbij
een rol; hoe werd het Bergse Brok
kenhuis mogelijk gemaakt; hoe
was in de jaren dertig de samen
werking tussen liefdadigheidsin
stellingen van verschillende ge
zindten?
Brokkenverzameling en Brokken
huis
Het verzamelen van kleding,
schoeisel ed. noemde men brok
kenverzameling. In de Bergse ar
chieven, zoals dat van de St.-Vin-
centiusvereniging, wordt daar af
en toe over gesproken. Vanwege de
summiere gegevens kregen we
echter geen helder beeld van de
brokkenverzameling te Bergen op
Zoom. Onder enige reserve kun
nen we er ons wel een beeld van
vormen als we bekijken hoe dat in
's-Hertogenbosch er aan toe ging.
Daar was in 1847 een Vincentius-
vereniging opgericht. Daar werden
kort na de totstandkoming van de
Vincentiusvereniging tal van lief
dewerken opgericht, waarvan in
1912 nog over waren de spijskoke-
rij, enkele patronaten, de mannen-
vereniging, de vadersavonden, en
kele bibliotheken, de algemene
commissie van kinderbescherming
en kinderverpleging en...de brok
kenverzameling, die overigens niet
lang na 1912 meer heeft bestaan
(4). De Bijzondere Raad daar (zie
toelichting) had in 1904 het liefde
werk brokkenverzameling in leven
geroepen.
Bij de brokkenverzameling en
eventuele opslag in een Brokken
huis ging het, zoals bij de St.- Vin
centiusvereniging te 's-Hertogen-
bosch, om uitsluitend tweede
handsgoederen. Het latere cen
trale kledingmagazijn daar om
vatte ook nieuwe goederen (5). Het
centraal kledingmagazijn was zo
doende ook meer dan het Brok
kenhuis gericht op de stille armen
(6). In navolging van wat in andere
steden in binnen- en buitenland
Afb.l. De Kleine Kerkstraat (Foto GAB).
gebeurde, organiseerde men te 's-
Hertogenbosch, met een speciale
actie zo'n brokkenverzameling (7).
Dit liefdewerk beoogde overtollige
kleding en meubelstukken die
langs de huizen van de meerge-
goeden werden opgehaald, even
tueel na de nodige reparatie, voor
een kleine vergoeding ter beschik
king te stellen van de bezochte ge
zinnen. In het eerste jaar werden
in totaal 22 van zulke verkopingen
gehouden die telkens door 60 a 70
personen werden bezocht. Aan
niet-armen werd niet verkocht om
de neringdoenden van de stad
geen onnodige concurrentie aan
te doen. In tegenstelling tot andere
plaatsen kwam de brokkenverza
meling in Den Bosch overigens
maar moeilijk van de grond. On
danks reclame via de pers, recla
mewagens en een oproep vanaf de
kansel in de parochiekerken, kwa
men er niet genoeg goederen bin
nen om aan de vele aanvragen van
de armen te voldoen. Na 1912 ver
beterde de situatie niet en ver
slechterde nog meer tijdens de
oorlog van 1914: alles werd veel
duurder en moeilijker te verkrij
gen. Daarom werd in 1918 beslo
ten de actie stop te zetten in af
wachting van betere tijden (8).
Toen daar het liefdewerk brokken
verzameling opgeheven was, wa
ren het weer de magazijnen van de
afzonderlijke conferenties die ie
der voor zich voorzagen in de ma
teriële behoeften van de Vincenti-
usgezinnen (9). Geconfronteerd
met het ontstellend tekort aan kle
ding en dekking in deze gezinnen
en aangespoord door de activitei-
48
De Waterschans nr. 2 1998
ten van de jongerenconferentie,
die vanaf 1924 met succes inza
melingen van kleding hield langs
de huizen, besloot de Bijzondere
Raad in 1926 een nieuw liefde
werk op te richten: het centraal
kledingmagazijn met nieuwe kle
dingstukken en vooral bedoeld
voor de stille armen. Niets anders
beoogde men hiermee dan het
werk der conferenties te concen
treren en dat van de brokkenverza
meling te hervatten; dit laatste
overigens in enigszins gewijzigde
vorm (10). Bekend is namelijk dat
de brokkenverzameling toen regel
matig voorkwam en men meer
openbare verkopingen hield.
Brokkenhuis en magazijnen van de
Vincentiusvereniging
De Bergse Sint-Vincentiusvereni
ging kende, ook in de jaren dertig,
het liefdewerk brokkenverzame
ling, maar tot nu toe ben ik in de
archieven van die vereniging maar
één keer het begrip Brokkenhuis
tegengekomen. In het jaarverslag
van de Bijzondere Raad over 1925
wordt over een Brokkenhuis ge
sproken, maar het is onduidelijk
wie dat toebehoorde (11). Het Pro
testantse Brokkenhuis was toen
nog niet opgericht. Het is boven
dien een vraag of de Bergse brok
kenverzameling vanuit de Vincen
tiusvereniging wel echt is uitge
voerd. In de jaarverslagen van de
Bijzondere Raad over de periode
1925 t/m 1944 wordt op de voor
gedrukte landelijke formulieren
immers daarover wel gesproken,
maar er worden te Bergen op
Zoom geen uitgaven en inkomsten
vermeld (12).
Overbekend zijn de Vincentiusma-
gazijnen, waar minvermogenden
via een bonnensysteem goederen
konden afhalen. Tegenwoordig
kent de vereniging wel een ruimte
waar tweedehandse en opge
knapte goederen tegen een zacht
prijsje gekocht kunnen worden,
maar het gaat dan zeker niet al
leen meer om minbedeelden die
hiervan gebruik maken.
Het vermoeden rijst dat een Brok
kenhuis in de jaren dertig een pro
testants verschijnsel was en als zo
danig niet bij de katholieken voor
kwam.
Initiatief tot en motieven voor het
protestants Brokkenhuis
Vereniging Kerkherstel
Het Protestantse Brokkenhuis was
een initiatief van de Vereniging
Kerkopbouw. Omdat deze vereni
ging een tegenhanger was van de
Vereniging Kerkherstel, dient hier
over laatstgenoemde Vereniging
eerst iets gezegd te worden. Het
Nederlands Hervormd Verbond
tot Kerkherstel werd in 1930 opge
richt nadat een voorstel tot reorga
nisatie van de Nederlandse Her
vormde Kerk door de synode was
verworpen. De Vereniging telde
onder zijn leden vooral confessio
nelen, een aantal ethischen, Kohl-
bruggianen en leden van de Gere
formeerde Bond. De Kohlbruggia-
nen waren de aanhangers van de
Nederlands Protestantse theoloog
H. Kohlbrügge (18 0 3-1875) die er
toendertijd nogal radicale opvat
tingen op na hield en door zijn
talrijke uitgegeven preken in Ne
derland veel aanhangers verwierf.
De Gereformeerde Bond was in
1906 opgericht door H. Visscher
en heette in 1909: Gereformeerde
Bond tot Verbreiding en Verdedi
ging van de Waarheid in de Ne
derlandse Hervormde Kerk Deze
Bond stond kritisch tegenover de
toenmalige nieuwe koers in de
Hervormde Kerk omdat men van
mening was dat de binding aan de
belijdenis van de kerk in de
nieuwe kerkorde niet genoeg ge
waarborgd was. Voorzitter van de
Vereniging Kerkherstel was de
Groningse hoogleraar prof. dr. Th.
Haitjema (1888). Men ijverde voor
een reorganisatie van de Kerk
door herstel van de ambtelijke ver
gaderingen en handhaving van de
belijdenis, zo nodig met toepas
sing van leertucht: het toezicht op
de handhaving van de belijdenis.
In het Gereformeerd Protestan
tisme van Nederland golden van
de 16de- 18de eeuw de belijdenis
geschriften als maatstaf, zoals nog
heden in de gereformeerde kerken.
In de Nederlandse Hervormde
Kerk was sinds 1816 de leertucht
feitelijk onmogelijk gemaakt,
waarna de confessionelen herstel
van de leertucht bepleitten. Door
haar kerkorde van 1950 heeft de
Nederlandse Hervormde Kerk de
leertucht weer mogelijk gemaakt
(13).
Vereniging Kerkopbouw
De Verenigipg Kerkopbouw werd
onder leiding van A Brouwer in
1931 opgericht als tegenhanger
van deze Vereniging Kerkherstel.
In september 1930 waren al de
eerste besprekingen gevoerd 'om
de enigszins doodgelopen pogin
gen tot samenbinding der kerke
lijke groepen te hervatten' (14).
Men wilde een vereniging vormen
die de kerkelijke toestanden van
binnen uit zou trachten te verbete
ren. Men had niet voorzien dat dit
zou uitlopen tot de veelomvat
tende Vereniging Kerkopbouw
(15). Een jaar lang verstrekte deze
nieuwe Vereniging informatie
dankzij de medewerking van de re
dactie van het Algemeen Week
blad; een jaar later had men zijn
eigen orgaan Kerkopbouw, uitge
geven bij Bosch Keuning te
Baarn (16). Deze Vereniging om
vatte zowel ethischen als rechts-
vrijzinnigen. De Vereniging wilde
de Nederlands Hervormde Kerk
reorganiseren met accent op over
leg en samengaan van de diverse
richtingen, maar de leertucht wees
men af.
De Vereniging kreeg in 1935 ech
ter niet de synodale goedkeuring.
Door middel van de befaamde
theoloog dr. O. Noordmans, die
geestelijke tucht als noodzaak
voor de Kerk verdedigde, werd een
accoord met Kerkherstel bereikt,
waarvan de pogingen daartoe al
dateerden uit 1932 (17). Dit leidde
dankzij de medewerking van Paul
Scholten in 1937 tot een nieuw re
organisatievoorstel, maar ook dit
werd door de synode afgekeurd.
De Kerkorde van 1951 gaf Kerkop
bouw echter aanleiding zichzelf
op te heffen. De kerkorde is het
geheel van de algemene bepalin
gen die van kracht zijn in een kerk
en die vastgesteld zijn in het be
lang van een goede gang van za
ken in haar midden.
Vraag is in hoeverre deze vereni
gingen ook daadwerkelijk liefde
werken ondernamen en het Brok
kenhuis daar een uiting van was.
Hoewel men dit zou verwachten
ben ik in het tijdschrift van Ker
kopbouw (Kerkopbouw van de
Vereeniging Kerkopbouw 1932-
1941) in geen enkele aflevering
van geen enkele jaargang het
woord Brokkenhuis tegengeko
men. Wel werd de leden herhaal
delijk duidelijk gemaakt dat men
vooral ook actief moest zijn. Zo
kondigde M. Boegner, de presi
dent van de Franse Protestantse
Kerkenbond, de stichting aan van
