De Waterschans nr. 4 1998
kening van de stad voorkomen, zo
als Janne de Potter, Janne van der
Mere, Henric Janssen en de dros
saard. Aangezien hierbij niet altijd
de data vermeld staan en het pre
cieze doel van de reis, is het on
mogelijk om beide rekeningen aan
elkaar te koppelen. Het totaal aan
onkosten voor de stad Bergen op
Zoom bedroeg 32 pond, 17 schel
lingen, 9 penningen en 18 mitten
(14). De speurtocht lijkt zonder re
sultaat te zijn geweest.
Ontvoering en schaking in de Late
Middeleeuwen
In de Middeleeuwen werd ontvoe
ring van vrouwen vaak in verband
gebracht met verkrachting, zeker
als de ontvoering tegen de wil van
de ontvoerde was geschied. Er werd
hierin onderscheid aangebracht.
Was het slachtoffer tegen haar wil
ontvoerd, dan was er sprake van
vrouwenroof. Was het met instem
ming gebeurd, dan sprak men vaak
van schaking (15). Uit boven
staande rekening blijkt niet of de
schaking met of zonder instem
ming is geschied. Wel werd er ge
sproken over meer dan één ont
voerder.
Berents trekt in zijn studie over sa
menleving en criminaliteit in de
Late Middeleeuwen de volgende
conclusies uit verslagen van pro
cessen inzake ontvoering. Ten eer
ste stelt hij dat ontvoeringen met
geweld vaak door een ruim aantal
deelnemers werd uitgevoerd. Ten
tweede waren de ontvoerders ge
deeltelijk eikaars familieleden, met
name broers en neven. Bij de ont
voering kon een gezamenlijk be
lang gediend zijn, bijvoorbeeld het
verwelven van bezit. Ten derde
vond Berents onder de hoofdda
ders in enkele gevallen bastaarden.
Ten vierde concludeert hij dat in de
periode tussen 1410 en 1425 een
hausse aan ontvoeringen plaats
vond met als resultaat een aantal
keuren (verordeningen) uit deze
periode tegen ontvoering. Ten
vijfde waren de slachtoffers meestal
vrouwen of meisjes die in de bron
nen omschreven werden als ie
mands dochter, hier Anthonien
wijlen Mathijs Claussen dochter.
Dit wijst erop dat zij nog onge
huwd waren en onder de rechts
macht van hun vader of voogd
stonden. Berents kwam geen ge
trouwde vrouwen tegen in de
door hem bestudeerde processen.
wel een enkele weduwe.
Deze vijf conclusies wijzen op de
reden van de ontvoering, namelijk
het ontvoeren van een meisje, haar
te 'beslapen' en vervolgens te hu
wen zonder toestemming van de fa
milie. De straf hiervoor was door
gaans hoog. Volgens de Haarlemse
keur van 1412 kon de dader zijn le
ven verbeuren en een boete krijgen
van zestig pond. Werd de dader
niet gepakt, dan was hij in ieder ge
val levenslang verbannen uit de
stad. Ook medeplichtigen werden
zwaar gestraft. Zou het slachtoffer
bekend maken dat de ontvoering
met haar instemming was gebeurd,
dan zou zij alle bezittingen en
rechten op erfenissen verliezen. De
bezittingen zouden dan toekomen
aan de graaf, de stad en de erfge
namen. Was de ontvoering tegen
haar wil gebeurd, dan mocht zij al
leen het vruchtgebruik van de be
zittingen hebben, tenzij zij nog om
gang zou hebben met de ontvoer
der. Volgens de Bergse costumen
van 1628, die teruggrijpen op ou
dere gebruiken, werd de doodstraf
en verbeurdverklaring van goede
ren in het vooruitzicht gesteld voor
alle 'moorders, ontschaeckers van
vrouwen, brandt-stichters, kerck-
roovers, vrouwen crachters, straet-
schenders, ofte yemande by ghe-
welde fortse oft dreyghementen
zijn ghelt, goet, oft cleederen aff
neemt' (16). Net als in Haarlem
volgde verbanning uit de stad als
de ontvoerder niet gepakt werd. Dit
gold overigens ook voor zijn mede
plichtigen (17).
In veel bepalingen in stadskeuren
stond dat voor een huwelijk de toe
stemming vereist was van de ou
ders of van de voogd. Ontbrak die
toestemming, dan verloor men zijn
poorterschap en volgde verbanning
en onterving. In de praktijk blijken
de straffen niet zo zwaar te zijn toe
gepast. Berents trof in de vonnissen
meestal zware boeten aan. Ont
hoofding of verminking (het afhak
ken van een hand) kon meestal
worden afgekocht. Een geldstraf
kwam de plaatselijke magistraat fi
nancieel immers beter van pas.
Ook zou men kunnen veronder
stellen dat onterving niet altijd
plaatsvond. Het is goed mogelijk
dat na verloop van tijd verzoening
plaatsvond en er informeel het een
en ander tussen de partijen werd
geregeld.
Waarom werd Anthonien ge
schaakt? Was dit uit liefde of had
de ontvoerder het voornemen haar
eigendommen uit de erfenis te ver
werven? Als Anthonien een doch
ter was van de Mathijs Claussen uit
het register van de weeskamer, dan
ligt het laatste voor de hand. Zij
wordt echter in dit register niet ge
noemd, dus of haar erfenis de
moeite waard was, weten we niet.
Had Anthonien nog verwanten?
Haar ontvoering zou ten koste van
de familie kunnen gaan wat betreft
Ajb.4. Johan Wenemers en zijn zoons en knechten achtervolgen twee mannen die een
huis binnenvluchtten. Later sloten zij de mannen op in een huis (1458). Decretum
Dominorum van Kampen, midden vijftiende eeuw. Gemeentearchief Kampen.
148
De Waterschans nr. 4 1998
de erfenis, deze zou immers na het
huwelijk naar een andere familie
overgaan. In deze periode werden
bezittingen nog vaak gezien als het
eigendom van de gehele familie, de
clan, en niet van het individu (18).
Schaking kon voor de familie ern
stiger gevolgen hebben dan dood
slag. Toestemming voor een huwe
lijk was daarom van eminent be
lang.
Door met het ontvoerde meisje ge
slachtsgemeenschap te hebben,
met of zonder haar instemming,
liep de ontvoerder vooruit op de
traditie van de huwelijksnacht,
waarmee het huwelijk als het ware
werd voltrokken. Ook als men het
bed niet had gedeeld, zou de om
geving van het meisje de twijfel
houden of zij haar maagdelijkheid
had behouden. Zij was dus op zijn
minst gecompromitteerd. Dit soort
ontvoeringen waren deels het ge
volg van de ontwikkeling in het hu
welijksrecht. Door de eis van de
kerk dat bij het huwelijk beide part
ners hierin moesten toestemmen,
ging deze wederzijdse toestemming
de totstandkoming van het rechts
geldig huwelijk betekenen. Met an
dere woorden, ook al had de voogd
geen toestemming verleend, het
kon niet meer worden ontbonden.
Berents concludeert terecht dat
schakers en ontvoerders hierdoor
twee elementen voor een huwelijk
in handen hadden: de consensus
en de consummatio.
Besluit
De schaking van Anthonien werd
als een groot schandaal gezien, ge
tuige de vele prominente personen
die betrokken waren bij de speur
tocht naar haar en de ontvoerders.
In hoeverre hier familie-eer en be
zittingen bij betrokken waren, valt
moeilijk te zeggen. Er is niets be
kend over Anthonien en haar fami
lie. Ook het feit dat we de namen
van haar ontvoerders niet kennen,
geeft geen verder houvast om hier
over nadere uitspraken te kunnen
doen. Het lijkt erop dat zij niet zijn
achterhaald. Of ze nog lang en ge
lukkig leefden valt evenzeer niet te
zeggen. Een huwelijk in de Middel
eeuwen was veeleer een zakelijke
overeenkomst met het oog op sa
men te overleven, te werken, kinde
ren te verwekken en, wanneer mo
gelijk, samen te erven. Dit wil niet
zeggen dat verliefdheid niet voor
kwam. Met de bovengeschetste
ontwikkeling in het huwelijksrecht
heeft de kerk ongewild het schaken
mogelijk gemaakt, waarmee gelief
den zonder toestemming van ou
ders of voogd met elkaar konden
huwen (19).
Dat schaking ook in de beste krin
gen voorkwam getuigt het vol
gende. Na de dood van zijn echt
genote bleef heer Aemt van Zeven
bergen achter met twee ongehuwde
dochters. De oudste dochter, Ma
ria, had veel aanbidders. Eén van
hen was Cornelis van Bergen, vijfde
zoon van Jan II van Glymes, heer
van Bergen op Zoom. Aemt van
Zevenbergen wilde waarschijnlijk
een betere partij voor zijn dochter
en gaf geen toestemming voor een
huwelijk. In 1481 werd Maria door
Cornelis geschaakt toen zij met
haar vader van de jaarmarkt te Ant
werpen terugkeerde (20). Heer
Aemt werd gevangen gehouden en
de volgende dag traden Cornelis
en Maria in het huwelijk. Cornelis
werd door de Grote Raad, het
hoogste gerechtsorgaan in de
Bourgondisch-Habsburgse Neder
landen, veroordeeld tot verbanning
en verbeurdverklaring van zijn goe
deren. Dit vonnis werd echter niet
uitgevoerd, omdat hem inmiddels
gratie was verleend. Heer Aemt liet
daarop zijn testament veranderen
en onterfde Maria. Zijn andere
dochter Gijsbrechte werd nu volle
dig erfgenaam. Vreemd genoeg
greep Maximiliaan van Oostenrijk
vier jaar later in en verklaarde het
testament nietig. De heer van Ber
gen op Zoom en zijn zonen waren
zeer betrokken bij de Bourgon
disch-Habsburgse politiek en het
hofleven in Brussel, en hadden
kennelijk enige invloed kunnen uit
oefenen op Maximiliaan. Cornelis
zelf was raad en kamerling van
Maximiliaan. In 1492 volgde Maria,
samen met Cornelis, haar vader op
in de heerlijkheid Zevenbergen.
Bijlage
Vanden schake
Ander uutgheven der voirseide
rentmeesteren van rysen ende cos-
ten gedaen om 't vervolch vanden
schake opten heylen ascencioens
dach desen rekeningen, in leliche-
den mijns liefs heren ende zijnre
stat ende zeer onmanierlic gedaen
aen Anthoenien wijlen Mathijs
Claussen dochter, staende in pro-
tectien ende voighdien onss voir
seide liefs heren ende zijnre stat
ende des dairane cleeft in manie
ren hierna verclairt.
Eerst Adriane Berthels ten bevele
van Comelise Peck borghermeester
gesonden in Zeelant om te verne
men nade ghene die den voirseide
schaeck hadden gedaen ende hem
daiivoire betailt xvii sc. vi den. bra-
bants
Den selven Adriane ende Goirde
Steens van Woude die ten bevele
als voir hebben uutgeweest in 't
voirseide stuc vanden schake
t'Uytrecht ende elswair, t'samenen
xxxi daghen betailt, elcx daighs ii
sc., maict iii lb. ii sc. ende bij hem
verleyt xiiil/2 gr., facit t'samen iii
vlb. iii sc. il/2 den. brabants
Den xviii-en dach van meye betailt
den drien scippers die den scout-
het ende de scutters metten ghe-
nen dier meer wairen vuerden in
Zeelant om te zueken de voerseide
quaetdoenders, onder hen drien el-
ken in 't zijne ii vlb. xv sc. brabants
Den deken vanden voetbogescut-
ters tot behouf van xiiii personen
ende gezworen scutteren die in
meye uutgeweest hebben in Zee
lant om der voirseide quaetdoen
ders wille, zom vier ende zom drie
dagen betailt voir huere costen t'sa
men ten bevele van borgermeesters
ende scepenen iii vlb. xii sc.
brabants
Desgelijcx den deken vanden hant-
bogescutters voir hem met xvii per
sonen die oic uutgeweest hebben
om 's voirseide stucx wille, alle vier
dagen betailt voer huere costen ten
bevele als voere vlb. ii sc. brabants
Servase Stollairt die oic uutgeweest
heeft in 't voirseide stuc vanden
schake, x dagen lanc betailt ten be
vele van borgermeesters ende sce
penen, 's daighs vi stuvers, facit xv
sc. brabants
Walraven Claussen voir iiii dage die
hij uutgeweest heeft in 't selve stuc,
betailt elcx daighs als voere facit xi
sc. brabants
Den xiiii-en dach van meye geson
den Zweer Naghel ende Jannes
onss liefs heren knecht inden
Haghe in Hollant om seker man-
149