De Waterschans nr. 4 1998 kening van de stad voorkomen, zo als Janne de Potter, Janne van der Mere, Henric Janssen en de dros saard. Aangezien hierbij niet altijd de data vermeld staan en het pre cieze doel van de reis, is het on mogelijk om beide rekeningen aan elkaar te koppelen. Het totaal aan onkosten voor de stad Bergen op Zoom bedroeg 32 pond, 17 schel lingen, 9 penningen en 18 mitten (14). De speurtocht lijkt zonder re sultaat te zijn geweest. Ontvoering en schaking in de Late Middeleeuwen In de Middeleeuwen werd ontvoe ring van vrouwen vaak in verband gebracht met verkrachting, zeker als de ontvoering tegen de wil van de ontvoerde was geschied. Er werd hierin onderscheid aangebracht. Was het slachtoffer tegen haar wil ontvoerd, dan was er sprake van vrouwenroof. Was het met instem ming gebeurd, dan sprak men vaak van schaking (15). Uit boven staande rekening blijkt niet of de schaking met of zonder instem ming is geschied. Wel werd er ge sproken over meer dan één ont voerder. Berents trekt in zijn studie over sa menleving en criminaliteit in de Late Middeleeuwen de volgende conclusies uit verslagen van pro cessen inzake ontvoering. Ten eer ste stelt hij dat ontvoeringen met geweld vaak door een ruim aantal deelnemers werd uitgevoerd. Ten tweede waren de ontvoerders ge deeltelijk eikaars familieleden, met name broers en neven. Bij de ont voering kon een gezamenlijk be lang gediend zijn, bijvoorbeeld het verwelven van bezit. Ten derde vond Berents onder de hoofdda ders in enkele gevallen bastaarden. Ten vierde concludeert hij dat in de periode tussen 1410 en 1425 een hausse aan ontvoeringen plaats vond met als resultaat een aantal keuren (verordeningen) uit deze periode tegen ontvoering. Ten vijfde waren de slachtoffers meestal vrouwen of meisjes die in de bron nen omschreven werden als ie mands dochter, hier Anthonien wijlen Mathijs Claussen dochter. Dit wijst erop dat zij nog onge huwd waren en onder de rechts macht van hun vader of voogd stonden. Berents kwam geen ge trouwde vrouwen tegen in de door hem bestudeerde processen. wel een enkele weduwe. Deze vijf conclusies wijzen op de reden van de ontvoering, namelijk het ontvoeren van een meisje, haar te 'beslapen' en vervolgens te hu wen zonder toestemming van de fa milie. De straf hiervoor was door gaans hoog. Volgens de Haarlemse keur van 1412 kon de dader zijn le ven verbeuren en een boete krijgen van zestig pond. Werd de dader niet gepakt, dan was hij in ieder ge val levenslang verbannen uit de stad. Ook medeplichtigen werden zwaar gestraft. Zou het slachtoffer bekend maken dat de ontvoering met haar instemming was gebeurd, dan zou zij alle bezittingen en rechten op erfenissen verliezen. De bezittingen zouden dan toekomen aan de graaf, de stad en de erfge namen. Was de ontvoering tegen haar wil gebeurd, dan mocht zij al leen het vruchtgebruik van de be zittingen hebben, tenzij zij nog om gang zou hebben met de ontvoer der. Volgens de Bergse costumen van 1628, die teruggrijpen op ou dere gebruiken, werd de doodstraf en verbeurdverklaring van goede ren in het vooruitzicht gesteld voor alle 'moorders, ontschaeckers van vrouwen, brandt-stichters, kerck- roovers, vrouwen crachters, straet- schenders, ofte yemande by ghe- welde fortse oft dreyghementen zijn ghelt, goet, oft cleederen aff neemt' (16). Net als in Haarlem volgde verbanning uit de stad als de ontvoerder niet gepakt werd. Dit gold overigens ook voor zijn mede plichtigen (17). In veel bepalingen in stadskeuren stond dat voor een huwelijk de toe stemming vereist was van de ou ders of van de voogd. Ontbrak die toestemming, dan verloor men zijn poorterschap en volgde verbanning en onterving. In de praktijk blijken de straffen niet zo zwaar te zijn toe gepast. Berents trof in de vonnissen meestal zware boeten aan. Ont hoofding of verminking (het afhak ken van een hand) kon meestal worden afgekocht. Een geldstraf kwam de plaatselijke magistraat fi nancieel immers beter van pas. Ook zou men kunnen veronder stellen dat onterving niet altijd plaatsvond. Het is goed mogelijk dat na verloop van tijd verzoening plaatsvond en er informeel het een en ander tussen de partijen werd geregeld. Waarom werd Anthonien ge schaakt? Was dit uit liefde of had de ontvoerder het voornemen haar eigendommen uit de erfenis te ver werven? Als Anthonien een doch ter was van de Mathijs Claussen uit het register van de weeskamer, dan ligt het laatste voor de hand. Zij wordt echter in dit register niet ge noemd, dus of haar erfenis de moeite waard was, weten we niet. Had Anthonien nog verwanten? Haar ontvoering zou ten koste van de familie kunnen gaan wat betreft Ajb.4. Johan Wenemers en zijn zoons en knechten achtervolgen twee mannen die een huis binnenvluchtten. Later sloten zij de mannen op in een huis (1458). Decretum Dominorum van Kampen, midden vijftiende eeuw. Gemeentearchief Kampen. 148 De Waterschans nr. 4 1998 de erfenis, deze zou immers na het huwelijk naar een andere familie overgaan. In deze periode werden bezittingen nog vaak gezien als het eigendom van de gehele familie, de clan, en niet van het individu (18). Schaking kon voor de familie ern stiger gevolgen hebben dan dood slag. Toestemming voor een huwe lijk was daarom van eminent be lang. Door met het ontvoerde meisje ge slachtsgemeenschap te hebben, met of zonder haar instemming, liep de ontvoerder vooruit op de traditie van de huwelijksnacht, waarmee het huwelijk als het ware werd voltrokken. Ook als men het bed niet had gedeeld, zou de om geving van het meisje de twijfel houden of zij haar maagdelijkheid had behouden. Zij was dus op zijn minst gecompromitteerd. Dit soort ontvoeringen waren deels het ge volg van de ontwikkeling in het hu welijksrecht. Door de eis van de kerk dat bij het huwelijk beide part ners hierin moesten toestemmen, ging deze wederzijdse toestemming de totstandkoming van het rechts geldig huwelijk betekenen. Met an dere woorden, ook al had de voogd geen toestemming verleend, het kon niet meer worden ontbonden. Berents concludeert terecht dat schakers en ontvoerders hierdoor twee elementen voor een huwelijk in handen hadden: de consensus en de consummatio. Besluit De schaking van Anthonien werd als een groot schandaal gezien, ge tuige de vele prominente personen die betrokken waren bij de speur tocht naar haar en de ontvoerders. In hoeverre hier familie-eer en be zittingen bij betrokken waren, valt moeilijk te zeggen. Er is niets be kend over Anthonien en haar fami lie. Ook het feit dat we de namen van haar ontvoerders niet kennen, geeft geen verder houvast om hier over nadere uitspraken te kunnen doen. Het lijkt erop dat zij niet zijn achterhaald. Of ze nog lang en ge lukkig leefden valt evenzeer niet te zeggen. Een huwelijk in de Middel eeuwen was veeleer een zakelijke overeenkomst met het oog op sa men te overleven, te werken, kinde ren te verwekken en, wanneer mo gelijk, samen te erven. Dit wil niet zeggen dat verliefdheid niet voor kwam. Met de bovengeschetste ontwikkeling in het huwelijksrecht heeft de kerk ongewild het schaken mogelijk gemaakt, waarmee gelief den zonder toestemming van ou ders of voogd met elkaar konden huwen (19). Dat schaking ook in de beste krin gen voorkwam getuigt het vol gende. Na de dood van zijn echt genote bleef heer Aemt van Zeven bergen achter met twee ongehuwde dochters. De oudste dochter, Ma ria, had veel aanbidders. Eén van hen was Cornelis van Bergen, vijfde zoon van Jan II van Glymes, heer van Bergen op Zoom. Aemt van Zevenbergen wilde waarschijnlijk een betere partij voor zijn dochter en gaf geen toestemming voor een huwelijk. In 1481 werd Maria door Cornelis geschaakt toen zij met haar vader van de jaarmarkt te Ant werpen terugkeerde (20). Heer Aemt werd gevangen gehouden en de volgende dag traden Cornelis en Maria in het huwelijk. Cornelis werd door de Grote Raad, het hoogste gerechtsorgaan in de Bourgondisch-Habsburgse Neder landen, veroordeeld tot verbanning en verbeurdverklaring van zijn goe deren. Dit vonnis werd echter niet uitgevoerd, omdat hem inmiddels gratie was verleend. Heer Aemt liet daarop zijn testament veranderen en onterfde Maria. Zijn andere dochter Gijsbrechte werd nu volle dig erfgenaam. Vreemd genoeg greep Maximiliaan van Oostenrijk vier jaar later in en verklaarde het testament nietig. De heer van Ber gen op Zoom en zijn zonen waren zeer betrokken bij de Bourgon disch-Habsburgse politiek en het hofleven in Brussel, en hadden kennelijk enige invloed kunnen uit oefenen op Maximiliaan. Cornelis zelf was raad en kamerling van Maximiliaan. In 1492 volgde Maria, samen met Cornelis, haar vader op in de heerlijkheid Zevenbergen. Bijlage Vanden schake Ander uutgheven der voirseide rentmeesteren van rysen ende cos- ten gedaen om 't vervolch vanden schake opten heylen ascencioens dach desen rekeningen, in leliche- den mijns liefs heren ende zijnre stat ende zeer onmanierlic gedaen aen Anthoenien wijlen Mathijs Claussen dochter, staende in pro- tectien ende voighdien onss voir seide liefs heren ende zijnre stat ende des dairane cleeft in manie ren hierna verclairt. Eerst Adriane Berthels ten bevele van Comelise Peck borghermeester gesonden in Zeelant om te verne men nade ghene die den voirseide schaeck hadden gedaen ende hem daiivoire betailt xvii sc. vi den. bra- bants Den selven Adriane ende Goirde Steens van Woude die ten bevele als voir hebben uutgeweest in 't voirseide stuc vanden schake t'Uytrecht ende elswair, t'samenen xxxi daghen betailt, elcx daighs ii sc., maict iii lb. ii sc. ende bij hem verleyt xiiil/2 gr., facit t'samen iii vlb. iii sc. il/2 den. brabants Den xviii-en dach van meye betailt den drien scippers die den scout- het ende de scutters metten ghe- nen dier meer wairen vuerden in Zeelant om te zueken de voerseide quaetdoenders, onder hen drien el- ken in 't zijne ii vlb. xv sc. brabants Den deken vanden voetbogescut- ters tot behouf van xiiii personen ende gezworen scutteren die in meye uutgeweest hebben in Zee lant om der voirseide quaetdoen ders wille, zom vier ende zom drie dagen betailt voir huere costen t'sa men ten bevele van borgermeesters ende scepenen iii vlb. xii sc. brabants Desgelijcx den deken vanden hant- bogescutters voir hem met xvii per sonen die oic uutgeweest hebben om 's voirseide stucx wille, alle vier dagen betailt voer huere costen ten bevele als voere vlb. ii sc. brabants Servase Stollairt die oic uutgeweest heeft in 't voirseide stuc vanden schake, x dagen lanc betailt ten be vele van borgermeesters ende sce penen, 's daighs vi stuvers, facit xv sc. brabants Walraven Claussen voir iiii dage die hij uutgeweest heeft in 't selve stuc, betailt elcx daighs als voere facit xi sc. brabants Den xiiii-en dach van meye geson den Zweer Naghel ende Jannes onss liefs heren knecht inden Haghe in Hollant om seker man- 149

Periodieken

De Waterschans | 1998 | | pagina 16