DH6Sei?,3aL)6RD B6U©6R OtPtZOOQ De Waterschans nr. 4 1998 Afb.l. Rechts de heer W Besling in vastenavondkleding, getooid met diverse onderscheidingen, op bezoek in het ziekenhuis Lievensberg. reinigings- en vruchtbaarheidscere monie. Mannen sloegen hun vrou wen met karwatsen van boksleer om de vruchtbaarheid op te wek ken. Dit gebruik vindt heden ten dage nog plaats in de Turkse ge meenschap. Toen ik in de jaren ze stig eens voor Turken een lezing hield over vastenavond, werd mij dit verteld door de Turkse tolk De Germanen hadden geen tem pels, maar vierden hun feesten met offervuren in het woud. Talrijke ge bruiken in onze tijd stammen van deze nachtelijke vieringen, al dan niet gekerstend met als overblijfsel Fasnacht, later Fastnacht (vasten avond), de nachtmis en de paasvu ren die nog worden ontstoken. Deze nachtelijke vieringen gingen bij de Gennanen gepaard met zang en dans, rituele zwaardgevechten en worstelen. Veel van deze gebrui ken hebben een lang leven gehad of zijn nog in zwang. Maskers treffen we ook aan bij de Griekse toneelspelen en later bij de Italiaanse Commedia delfarte. Tot hoever dit gebruik in het verleden teruggaat, is moeilijk te zeggen. Datzelfde kan gezegd worden van het in de Middeleeuwen voorko mende narrenschip of blauwe schuyt. Er zijn er die beweren dat de Romeinen ook iets dergelijks kenden en men noemt dan in dit verband wel eens de libuma. Dat was een oorlogsschip van beschei den omvang. Maar of het iets met de saturnaliën te maken had, blijft een groot vraagteken. In de Mid deleeuwen (500-1500) is blauwe schuit de benaming voor gezel schappen van carnavalsvierders. Zij AJb.2. Tekening van L. Weijts uit 1946, voorstellende De Blauwe Schuite. 126 De Waterschans nr. 4 1998 hadden er plezier in hun medebur gers te bespotten. In de vasten avondstoet reden zij mee in een blauw geverfd schip op wielen. De kleur van de schuit was blauw, om dat deze kleur slaat op oprechtheid en trouw, maar ook op het omge keerde, met andere woorden: we houden U voor de gek U moet ons niet ernstig nemen. Carnaval en vastenavond Verder gaande in onze jaartelling blijkt dat de eerste christenen leef den in een omgeving van heidense gebruiken. De kerk trachtte de hei dense feesten een plaats te geven in het christendom door deze feesten te kerstenen. De reinigingsfeesten van de lupercalia bijvoorbeeld wer den vervangen door Maria Licht mis (2 februari). De beide bena mingen carnaval en vastenavond wijzen eveneens op een kerstening. Volgens het Etymologisch Woorden boek van PAF van Veen (Utrecht/ Antwerpen 1990) komt het woord carnaval van het Latijn en betekent het de tijd van onthouding van vlees. Caro is het Latijnse woord voor vlees. Carnaval vormt als het ware de inleiding op de vastentijd. Met de naam vastenavond bedoelt men de dag die onmiddellijk aan de veertigdaagse vasten voorafgaat. Het bleef niet bij één dag. Bourgondische invloed? De Bourgondische tijd (15de eeuw) is bekend om zijn uitbundige fees ten. Dat was ook in ons Brabant te merken. Vooral met vastenavond werden ten huize of kastele van de heer van Bergen en ook op het stad huis grootse feestmalen gehouden. Het was niet bepaald een familie feestje. Er waren vaak hoge gasten van elders bij aanwezig. Bergen op Zoom bloeide en het kon dus iets lijden. Net als veel andere steden had de stad een rederijkersgilde, De Vreugdenbloeme genaamd. De naam wijst er al op dat de vrolijk heid hoog genoteerd stond. Tijdens de vastenavonddagen waren de re derijkers zeer actief. Terwijl gasthe ren en gasten zich te goed deden aan de maaltijd, zorgden zij voor de opvoering van kluchten waarbij dwaasheid en politieke satire hoog tij vierden en tegelijk de spiegel der zeden werd voorgehouden. Dat deze Vreugdenbloeme niet al leen met vastenavond optrad, blijkt uit mij bekende gegevens. Zij nam Afb.3. Deze Bergse wagen nam in 1561 deel aan het landjuweel in Antwerpen en behaalde er de tweede prijs. dikwijls deel aan landjuwelen to neelwedstrijden) in diverse steden in de Zuidelijke Nederlanden. Zo was het gilde o.a. in 1493 in Leuven en in 1496 in Antwerpen, waar het een prijs behaalde. In 1532 trokken de Bergse rederijkers naar Brussel en in 1561 kwamen zij met een prachtige wagen, genaamd 'De Venetianen in Antwerpen' in de Scheldestad uit. De Blauwe Schuit In 1979 publiceerde professor Her man Pleij zijn boek 'Het gilde van de Blauwe Schuit, literatuur, volksfeest en burgemtoraal in de Late middeleeu wen' (Amsterdam 1979). Hij is uitge gaan van de berijmde statuten van het gilde van de Blauwe Schuit. Hij schrijft dat het gilde bestond uit ver lopen adel, verwende rijkeluiszoon tjes, vraatzuchtige en overspelige monniken en geile nonnen, die aan gezet werden om het gilde luister bij te zetten. Het is niet de vrolijkheid die uit deze tekst tot uiting komt. Hij behoort bij de uitbeelding van de laat middeleeuwse carnaval, waarbij op ironische wijze de gebreken ge hekeld werden van hen die niet kon den voldoen aan de eisen die een nieuwe burgermaatschappij in op komst stelde, namelijk hard werken en investeren. In onze tijd zou men kunnen stellen: 'L'histoire se répète'. Iets over carnaval in Rome eind 18de eeuw Even terug naar de Eeuwige Stad. Ik bezit een zeldzaam boekje, geschre ven door Johan Wolfgang Goethe (1749-1832), die van 1786 tot 1788 in Rome verbleef. Heel kort iets hier over. Goethe vertelt over het carna valsfeest in Rome, dat het werd ge vierd in een lange straat die loopt van Piazza del Popoio naar het pa leis van Venetië. Er liepen allerlei verklede figuren, waaronder als vrouwen verklede jongemannen. Ze stelden vrouwen van het laagste al looi voor. Zij aaiden mannen en de den vertrouwelijk met vrouwen. Op een afbeelding zien we enkele van die verklede figuren en als men mij vraagt, waarom wij in Bergen op Zoom gordijnen dragen, is mijn antwoord dat men die in Rome in 1788 ook al gebruikte. Tegen de avond werden prachtige van dek kleden voorziene paarden aange voerd met al even mooi verklede stalknechten. De paarden werden zonder berijder de straat ingedre ven en renden tot aan het paleis van Venetië, waar ze door andere stalknechten behendig werden op gevangen. Het eerst aankomende paard had gewonnen. De tweede dag begon het feest om twee uur. Als het donker wordt verschijnen overal lichtjes (kaarsen) voor de ra men. Mooi geklede dames rijden in koetsjes met een brandende kaars in hun hand. Iedereen probeert die kaarsen uit te blazen. Het wordt een spel van uitblazen en weer aansteken. Tenslotte draait het uit op een hoop tumult. Tegen mid dernacht vlucht men langs allerlei straatjes naar rijk opgediende tafels om zich nog eens te goed te doen aan lekker eten alvorens de vasten tijd in te gaan. Vastenavond in Bergen op Zoom In welk jaar vierden de Bergenaren voor de eerste keer vastenavond? We weten het niet. Onze stadsar chivaris Cees Vanwesenbeeck schrijft in zijn bekende boekje: De Bergse vastenavond vóór 1940 (Stu dies uit Bergen op Zoom, deel 3. Bergen op Zoom 1983) dat het eer ste bericht over de Bergse vasten avond van 1413 is (p. 13). Maar hoe veel keren hadden de poorters toen al het volksfeest gevierd? Het is jammer dat in 1397 het archief van de stad verloren ging ten gevolge van een grote stadsbrand. In hotel De Draak vermeldt een oude tekst op een balk het trieste feit nog steeds: 127

Periodieken

De Waterschans | 1998 | | pagina 5