DH6Sei?,3aL)6RD B6U©6R OtPtZOOQ
De Waterschans nr. 4 1998
Afb.l. Rechts de heer W Besling in vastenavondkleding, getooid met diverse onderscheidingen, op bezoek in het ziekenhuis Lievensberg.
reinigings- en vruchtbaarheidscere
monie. Mannen sloegen hun vrou
wen met karwatsen van boksleer
om de vruchtbaarheid op te wek
ken. Dit gebruik vindt heden ten
dage nog plaats in de Turkse ge
meenschap. Toen ik in de jaren ze
stig eens voor Turken een lezing
hield over vastenavond, werd mij
dit verteld door de Turkse tolk
De Germanen hadden geen tem
pels, maar vierden hun feesten met
offervuren in het woud. Talrijke ge
bruiken in onze tijd stammen van
deze nachtelijke vieringen, al dan
niet gekerstend met als overblijfsel
Fasnacht, later Fastnacht (vasten
avond), de nachtmis en de paasvu
ren die nog worden ontstoken.
Deze nachtelijke vieringen gingen
bij de Gennanen gepaard met zang
en dans, rituele zwaardgevechten
en worstelen. Veel van deze gebrui
ken hebben een lang leven gehad
of zijn nog in zwang.
Maskers treffen we ook aan bij de
Griekse toneelspelen en later bij de
Italiaanse Commedia delfarte. Tot
hoever dit gebruik in het verleden
teruggaat, is moeilijk te zeggen.
Datzelfde kan gezegd worden van
het in de Middeleeuwen voorko
mende narrenschip of blauwe
schuyt. Er zijn er die beweren dat
de Romeinen ook iets dergelijks
kenden en men noemt dan in dit
verband wel eens de libuma. Dat
was een oorlogsschip van beschei
den omvang. Maar of het iets met
de saturnaliën te maken had, blijft
een groot vraagteken. In de Mid
deleeuwen (500-1500) is blauwe
schuit de benaming voor gezel
schappen van carnavalsvierders. Zij
AJb.2. Tekening van L. Weijts uit 1946, voorstellende De Blauwe Schuite.
126
De Waterschans nr. 4 1998
hadden er plezier in hun medebur
gers te bespotten. In de vasten
avondstoet reden zij mee in een
blauw geverfd schip op wielen. De
kleur van de schuit was blauw, om
dat deze kleur slaat op oprechtheid
en trouw, maar ook op het omge
keerde, met andere woorden: we
houden U voor de gek U moet ons
niet ernstig nemen.
Carnaval en vastenavond
Verder gaande in onze jaartelling
blijkt dat de eerste christenen leef
den in een omgeving van heidense
gebruiken. De kerk trachtte de hei
dense feesten een plaats te geven in
het christendom door deze feesten
te kerstenen. De reinigingsfeesten
van de lupercalia bijvoorbeeld wer
den vervangen door Maria Licht
mis (2 februari). De beide bena
mingen carnaval en vastenavond
wijzen eveneens op een kerstening.
Volgens het Etymologisch Woorden
boek van PAF van Veen (Utrecht/
Antwerpen 1990) komt het woord
carnaval van het Latijn en betekent
het de tijd van onthouding van
vlees. Caro is het Latijnse woord
voor vlees. Carnaval vormt als het
ware de inleiding op de vastentijd.
Met de naam vastenavond bedoelt
men de dag die onmiddellijk aan
de veertigdaagse vasten voorafgaat.
Het bleef niet bij één dag.
Bourgondische invloed?
De Bourgondische tijd (15de eeuw)
is bekend om zijn uitbundige fees
ten. Dat was ook in ons Brabant te
merken. Vooral met vastenavond
werden ten huize of kastele van de
heer van Bergen en ook op het stad
huis grootse feestmalen gehouden.
Het was niet bepaald een familie
feestje. Er waren vaak hoge gasten
van elders bij aanwezig. Bergen op
Zoom bloeide en het kon dus iets
lijden. Net als veel andere steden
had de stad een rederijkersgilde, De
Vreugdenbloeme genaamd. De
naam wijst er al op dat de vrolijk
heid hoog genoteerd stond. Tijdens
de vastenavonddagen waren de re
derijkers zeer actief. Terwijl gasthe
ren en gasten zich te goed deden
aan de maaltijd, zorgden zij voor de
opvoering van kluchten waarbij
dwaasheid en politieke satire hoog
tij vierden en tegelijk de spiegel der
zeden werd voorgehouden.
Dat deze Vreugdenbloeme niet al
leen met vastenavond optrad, blijkt
uit mij bekende gegevens. Zij nam
Afb.3. Deze Bergse wagen nam in 1561
deel aan het landjuweel in Antwerpen
en behaalde er de tweede prijs.
dikwijls deel aan landjuwelen to
neelwedstrijden) in diverse steden in
de Zuidelijke Nederlanden. Zo was
het gilde o.a. in 1493 in Leuven en
in 1496 in Antwerpen, waar het een
prijs behaalde. In 1532 trokken de
Bergse rederijkers naar Brussel en in
1561 kwamen zij met een prachtige
wagen, genaamd 'De Venetianen in
Antwerpen' in de Scheldestad uit.
De Blauwe Schuit
In 1979 publiceerde professor Her
man Pleij zijn boek 'Het gilde van de
Blauwe Schuit, literatuur, volksfeest en
burgemtoraal in de Late middeleeu
wen' (Amsterdam 1979). Hij is uitge
gaan van de berijmde statuten van
het gilde van de Blauwe Schuit. Hij
schrijft dat het gilde bestond uit ver
lopen adel, verwende rijkeluiszoon
tjes, vraatzuchtige en overspelige
monniken en geile nonnen, die aan
gezet werden om het gilde luister bij
te zetten. Het is niet de vrolijkheid
die uit deze tekst tot uiting komt. Hij
behoort bij de uitbeelding van de
laat middeleeuwse carnaval, waarbij
op ironische wijze de gebreken ge
hekeld werden van hen die niet kon
den voldoen aan de eisen die een
nieuwe burgermaatschappij in op
komst stelde, namelijk hard werken
en investeren. In onze tijd zou men
kunnen stellen: 'L'histoire se répète'.
Iets over carnaval in Rome eind
18de eeuw
Even terug naar de Eeuwige Stad. Ik
bezit een zeldzaam boekje, geschre
ven door Johan Wolfgang Goethe
(1749-1832), die van 1786 tot 1788 in
Rome verbleef. Heel kort iets hier
over. Goethe vertelt over het carna
valsfeest in Rome, dat het werd ge
vierd in een lange straat die loopt
van Piazza del Popoio naar het pa
leis van Venetië. Er liepen allerlei
verklede figuren, waaronder als
vrouwen verklede jongemannen. Ze
stelden vrouwen van het laagste al
looi voor. Zij aaiden mannen en de
den vertrouwelijk met vrouwen.
Op een afbeelding zien we enkele
van die verklede figuren en als men
mij vraagt, waarom wij in Bergen
op Zoom gordijnen dragen, is mijn
antwoord dat men die in Rome in
1788 ook al gebruikte. Tegen de
avond werden prachtige van dek
kleden voorziene paarden aange
voerd met al even mooi verklede
stalknechten. De paarden werden
zonder berijder de straat ingedre
ven en renden tot aan het paleis
van Venetië, waar ze door andere
stalknechten behendig werden op
gevangen. Het eerst aankomende
paard had gewonnen. De tweede
dag begon het feest om twee uur.
Als het donker wordt verschijnen
overal lichtjes (kaarsen) voor de ra
men. Mooi geklede dames rijden in
koetsjes met een brandende kaars
in hun hand. Iedereen probeert die
kaarsen uit te blazen. Het wordt
een spel van uitblazen en weer
aansteken. Tenslotte draait het uit
op een hoop tumult. Tegen mid
dernacht vlucht men langs allerlei
straatjes naar rijk opgediende tafels
om zich nog eens te goed te doen
aan lekker eten alvorens de vasten
tijd in te gaan.
Vastenavond in Bergen op Zoom
In welk jaar vierden de Bergenaren
voor de eerste keer vastenavond?
We weten het niet. Onze stadsar
chivaris Cees Vanwesenbeeck
schrijft in zijn bekende boekje: De
Bergse vastenavond vóór 1940 (Stu
dies uit Bergen op Zoom, deel 3.
Bergen op Zoom 1983) dat het eer
ste bericht over de Bergse vasten
avond van 1413 is (p. 13). Maar hoe
veel keren hadden de poorters toen
al het volksfeest gevierd? Het is
jammer dat in 1397 het archief van
de stad verloren ging ten gevolge
van een grote stadsbrand. In hotel
De Draak vermeldt een oude tekst
op een balk het trieste feit nog
steeds:
127