De Waterschans nr. 1 1999
protestants eiland of enclave in
een katholieke streek, strak geleid
door een op een voetstuk staand
autoritair gezag. Door godsdien
stige overtuiging gedragen
idealisme voor de hulpbehoe
vende medemens, nog versterkt
door een diep respect voor het
door God aangestelde gezag, hiel
pen het personeel om het zware
en lange werk uit plichtsgevoel
nauwgezet en gewetensvol te vol
voeren. De term werkdruk moest
nog worden uitgevonden. Maar de
buitenwereld liet de enclave niet
met rast en van alle kanten werd
het protestantse bolwerk be
stormd. In 1920 ging het perso
neel zich organiseren en geleide
lijk durfde het zich steeds meer te
uiten. Met name na de Tweede
Wereldoorlog kwam het proces
voor meer inspraak, meer demo
cratisering, herstructurering, over
leg enz in een stroomversnelling,
ook op Vrederust.
Een nieuwe tijd
Onder deze noemer zouden we
de laatste drie hoofdstukken kun
nen samenvatten. De schrijfster
heeft die hoofdstukken de vol
gende titels meegegeven: 1950-
1971 Een nieuwe tijd dient zich
aan; 1971-1985 Van Zeeuwse in
stelling tot West-Brabants psychia
trisch ziekenhuis; en het laatste:
1986-1997 Zelfstandig op weg
naar integraal zorgmodel.
In de periode 1950-1971 worstel
den de Vereeniging, het Dagelijks
Bestuur en de directie met een
personeelstekort. Om in dat tekort
te voorzien moest men steeds
meer katholieke krachten accep
teren. Aanvankelijk kwamen die
niet in aanmerking voor een vaste
aanstelling, maar een dergelijk be
leid was niet vol te houden. Daar
mee diende zich een identiteits
kwestie aan. Bij de eigen oplei
ding van de verpleegkundigen
vormde het vak godsdienst een
belangrijk onderdeel. Steeds meer
jongeren hechtten daar niet zo
veel waarde aan, ook al keerde het
Dagelijks Bestuur een tijdlang een
extra toelage uit aan verpleegkun
digen die het getuigschrift gods
dienstleer konden overleggen.
In 1952 werd de wet op de acht
urige werkdag van kracht en die
maakte het tekort aan personeel
nog nijpender. Even overwoog het
bestuur zelfs om help(st)ers ach
ter het ijzeren gordijn te gaan zoe
ken. Het was in de jaren dat heel
ondernemend Nederland arbei
ders in Turkije, Marokko, Portugal
en andere landen ronselde om
onze welvaart mee op te bouwen.
Een ander gevolg van het perso
neelstekort en het groeiende aan
bod van nieuwe patiënten was de
afstoting van Zuid-Holland. Niet
iedereen kon al die veranderingen
zonder meer verwerken. Conflic
ten bleven niet uit. In 1951 nam
de geneesheer-directeur Dikland
ontslag na een meningsverschil
met zijn superieuren. P. de Jonge
volgde hem op, maar ging in 1953
met pensioen. De voortschrij
dende democratisering bracht
evenals de oprukkende secularisa
tie interne en externe botsingen
teweeg in en tussen de verschil
lende geledingen van Vrederust.
Gelukkig leed de aandacht voor
de patiënt er niet onder. Intussen
maakte de medische wetenschap
vorderingen die van invloed wa
ren op de behandelwijzen en ook
hier waren er meningsverschillen.
Op het gebied van medicijnen
was er zelfs sprake van een revo
lutie door psychofarmaca. Aan de
opleiding werden nieuwe eisen
gesteld en de praktische organisa
tie van het geheel vroeg om aan
passing. Hoe? Over het antwoord
ontstonden meningsverschillen
tussen de medische staf, het DB,
de Stichtingsraad en de directeur.
Het was ook in de jaren vijftig en
daarna dat de overheid steeds
meer het beleid ging bepalen,
mede door het uitvaardigen van
sociale wetten.
In 1957 opende het bestuur in
Halsteren een neurosesanatorium,
de Viersprong. Het kreeg een
apart bestuur, maar daarin zaten
dezelfde personen als in het be
stuur van Vrederust. Er bestond
trouwens een grote mate van sa
menwerking tussen de beide in
stellingen. Dat had veel voorde
len, maar was tevens weer een
bron van nieuwe spanningen op
personeelsvlak. Heel wat krachten
van Vrederust hadden een sterke
voorkeur voor de Viersprong,
maar het bestuur kon onmogelijk
alle wensen honoreren. Vrederust
bestond vanaf toen uit een kliniek
en een inrichting voor chronische
patiënten. Van Rossum werd het
hoofd van de kliniek (hij overleed
in februari 1999) en Van de Beek
kreeg de leiding over de inrich
ting. Op het terrein veranderde
ook het een en ander. In 1959 be
stond Vrederust vijftig jaar en bij
die gelegenheid bood het perso
neel een zelf gegraven zwembad
aan. Er kwamen ook grootse
bouwplannen (keuken, restaurant,
sporthal) en de beheersorganisa
tie werd drastisch herzien. In 1966
deed een economisch directeur
zijn intrede. Die voerde een mo
dern, zakelijk beleid door en dat
was hard nodig. Ook de katho
lieke priester deed zijn intrede,
want de regionalisering had tot
gevolg dat er steeds meer katho
lieke patiënten kwamen. Hij was
trouwens als docent godsdienst al
eerder bij de opleiding van katho
lieke verpleegkundigen betrokken.
In 1970 deden ook een katholieke
psycholoog en een katholieke
psychiater hun intrede.
Een West-Brabants psychiatrisch
ziekenhuis
De studentenrevolte van de jaren
zestig, de Dennendal-affaire, de
boeken van Jan Foudraine en an
dere landelijke gebeurtenissen
vestigden onder meer de aan
dacht op de psychische instellin
gen. Ze luidden een nieuwe koers
in. De klinische zorg werd beperkt
ten gunste van de semi-murale en
de extra-murale zorg. Medicijnen
en electroshocks werden terugge
drongen, want men verwachtte
meer van maatschappijhervormin
gen. De politiek koos voor een
goede verdeling van de psychiatri
sche ziekenhuizen over het land.
Zo kreeg Zeeland zijn PZZ in
Goes en ontwikkelde Vrederust
zich tot een instelling voor West-
Brabant, gelegen tussen Etten-
Leur (Het Hooghuys) en Goes
(PZZ). De Vereeniging en het be
stuur gingen uit elkaar. De rol van
de Vereeniging was nagenoeg uit
gespeeld. Het bestuur werd zo in
gewikkeld dat alleen professionele
krachten een dergelijke verant
woording nog konden dragen. Re
gionalisatie en professionalisering
van de ziekenhuizen bevorderden
de verzelfstandiging van Vrede
rust. Een andere aanpak bestond
hierin, dat het aantal patiënten
werd verminderd. In de jaren
1970-1985 daalde het van 825
naar 550. De contacten met in
stellingen in de regio zoals
RIAGG e.a. breidden zich uit, ter-
20
De Waterschans nr. 1 1999
Afb.4. Het hoofdgebouw van Vrederust.
wijl het protestantse karakter van
Vrederust nagenoeg verdween. De
democratisering van de gezagsver
houdingen zette zich door, wat ui
teraard weer niet zonder botsin
gen geschiedde. Vanaf 1984 is Vre
derust een eigen, zelfstandige
stichting.
Doel: een integraal zorgmodel
De overheid greep en grijpt steeds
meer in. In 1992 werd eindelijk de
oude krankzinnigenwet van 1884
vervangen door de wet Bijzondere
Opnemingen Psychiatrische Zie
kenhuizen. Daarnaast haalden
nieuwe sociale wetten en een
structuurnota heel wat overhoop.
Haaks op elkaar staan thans twee
zich gelijktijdig voordoende ver
schijnselen: enerzijds vraagt de
maatschappij om meer hulp, an
derzijds bezuinigt de overheid op
de gezondheidszorg. In dat kader
verving zij het systeem van de
open-eind-financiering door een
budgetbeleid. Elk ziekenhuis ont
vangt een bepaalde som en moet
daarmee zien rond te komen. De
zorgverzekeraars sloten zich daar
bij aan.
Op de reorganisatie van het be
stuur en de topleiding volgde een
bijstelling van de tweede manage-
mentlaag, de diensthoofden en de
sectorcoördinatoren. Vrederust
kent dan drie sectoren: acute psy
chiatrie, de voortgezette behande
ling en de geriatrie. Er volgden
meer veranderingen. We noemen
er nog enkele: het zwembad ver
dween, bos en boerderij gingen
over naar Het Brabants Land
schap; de woningen op het terrein
van Vrederust werden verkocht;
dertien gebouwen waaronder de
watertoren en zeven grote pavil
joens vielen onder de slopersha
mer, de invoering van de VUT
leidde tot een sterke personeels
wisseling; vrijwilligers deden hun
intrede, hoewel de Ondernemers-
raad daar tegen was, want dat zou
wel eens arbeidsplaatsen kunnen
kosten. De intramurale zorg ver
loor terrein aan de ambulante
zorg en de eigen in-service oplei
ding voor verpleegkundigen werd
overgeheveld naar de Centrale
school van de regio. De democra
tisering is inmiddels zover dat ook
de Patiëntenraad meedenkt en
meepraat. Tenslotte vermelden we
nog het EVI-project. EVI staat
voor Exploitatie Verkleinende Ini
tiatieven. Wie de laatste jaren over
het terrein van Vrederust wan
delde - sedert 1971 is dat voor ie
dereen vrij toegankelijk - moest
wel worden getroffen door de vele
bouwactiviteiten. De grote pavil
joens verdwenen en maakten
plaats voor vriendelijke, uitnodi
gende gebouwen in een aange
paste omgeving. Deze uiterlijke
gedaanteverandering behoort bij
het invoeren van eigentijdse be
handelwijzen, want de ontwikke
lingen gaan door. Hoe groot het
rendement van deze ingrepen is,
zal de tijd leren.
We grijpen even terug naar de ti
tel: Van idealen en mensenwerk. De
idealen leven voort, ook al wor
den zij niet meer bij elke mede
werker door het geloof gedragen.
De realisering van die idealen
blijft evenwel mensenwerk dus
onvolmaakt en afhankelijk van ka
rakters en capaciteiten. De schrijf
ster is erin geslaagd een levendig
beeld te schetsen van de historie
van Vrederust. Wat ik mis, is een
register. Met de computer is de
vervaardiging ervan thans niet
meer zo tijdrovend. Ook een lijst
van gebruikte afkortingen zou
welkom zijn. Het boek is fraai uit
gegeven, al zal niet iedereen weg
zijn van de bruine achtergrond-
kleur van bladzijden en afbeeldin
gen. Aanbevolen.
J.J.A.M. Gorisse: Van idealen en
mensenwerk van Zeeuwse inrich
ting tot West-Brabants psychia
trisch ziekenhuis, Vrederust 1904-
1997. Halsteren, 1997. ISBN 90-
76295-01-8. Prijs/34,90.
21
