De Waterschans nr. 2 1999
ding van het H. Aanschijn waarop
bloeddruppels zijn verschenen'.
Iets verder lezen we: 'Er komen het
gehele jaar regelmatig bedevaarten:
afwisselend uit Twente, Noord-Bra
bant en Limburg.... In 1995 bezoch
ten maandelijks zo'n 600 pelgrims
de dagelijks geopende kapel. Al
lengs kwamen ook meer mensen
uit het dorp' (p.99).
Iets dichterbij maar in tijd wat ver
deraf en inmiddels verleden tijd is
de verering van O.L. Vrouw van De
Welberg in de jaren 1934-1951. Die
cultus dankte zijn ontstaan aan
Janske Gorissen, een gestigmati
seerde zieneres die naar velen aan
namen verschijningen van Maria
kreeg. De bisschop van Breda ver
zette zich krachtig en met succes
tegen de devotie en verering van
Janske.
Bergen op Zoom
Wat vertelt het boek over deze stad?
De oude Brabantse steden uit het
noorden van het vroegere hertog
dom krijgen heel wat aandacht.
Breda is present met maar liefst
tien verhalen over bedevaarten
naar de Baroniestad. De gelovigen
hadden bijgevolg tien redenen om
naar Breda te trekken. De meeste
aandacht van de schrijvers gaat na
tuurlijk uit naar het Sacrament van
Niervaart. Den Bosch moet het
met acht artikelen doen met de
Zoete Lieve Vrouw als grootste trek
pleister. Eindhoven (met Gestel)
wordt om vijf redenen besproken.
En Bergen op Zoom? Slechts drie
vermeldingen als we Borgvliet mee
tellen en het onlangs geannexeerde
Halsteren even buiten beschou
wing laten. Jan van Herwaarden
doceert cultuurgeschiedenis aan
de Erasmusuniversiteit te Rotter
dam. Hij schrijft in dit boek over
Bergen op Zoom als bedevaart
plaats van Onze Lieve Vrouw onder
de titel van 'Hoge Lieve Vrouw' of
'O.L. Vrouw in de Zon'. Volgens de
auteur is Maria onder die titels van
circa 1450 tot ongeveer 1580 ver
eerd in de Grote Kerk. Na de beel
denstorm in dat jaar is het enige
tijd stil, maar na verloop van tijd
wordt de devotie tot de Moeder
Gods weer opgenomen in de
schuilkerk op de Korenmarkt en
vanaf 1829 in de katholieke kerk
van Maria Hemelvaart op de Grote
Markt (thans schouwburg De
Maagd). Op 15 augustus was er in
die kerk elk jaar een plechtige Sa-
Afb.l. Voorbeeld van een romaans kruisbeeld. Christus is afgebeeld als triomfator; van
daar de koningskroon. Dit processiekruis dateert van ongeveer 1200. Het bevindt zich
thans in het Catharijneconvent te Utrecht.
cramentsprocessie. Vanaf 15 augus
tus 1945 vindt de verering van Ma
ria ook buiten de kerkmuren plaats
door de Middeleeuwse 'cruysom-
meganck' te doen herleven met de
jaarlijkse Maria-ommegang. De ti
tel 'Hoge Lieve Vrouw' meent men
te mogen toeschrijven aan het feit
dat het beeld van Maria tot onge
veer 1470 een opvallend hoge
plaats in de Gertrudiskerk had, na
melijk boven een altaar tegen de
oostelijke muur. Later kreeg het
een plaats in een aparte kapel aan
de noordzijde van de kooromgang.
De kapel was rijk versierd met on
der meer een drieluik en muur
schilderingen. Vogelkooien met
zangvogels moeten zeker de aan
dacht hebben getrokken. Het Ma
riabeeld was omgeven met een
grote blauwe zon en dat verklaart
meteen de tweede titel. Het beeld
heeft waarschijnlijk de beelden
storm van 1580 niet overleefd.
De bisschop van Luik verbond in
1482/1483 een aflaat aan het bij
wonen van het Marialof in de
Grote Kerk en dat bevorderde in
een tijd waarin de aflaten nog niet
waren gedevalueerd de pelgrimage
naar Bergen op Zoom. Het O.L.
Vrouwegilde telde in zijn bloeitijd
zo'n 1000 leden. Deze broeder
schap was belast met het in orde
houden van de Lievevrouwekapel
54
De Waterschans nr. 2 1999
en de organisatie van de plechtig
heden. Tot het laatste behoorde
ook het meedragen van het beeld
in de jaarlijkse processie ter ere van
het H. Kruis. De componist en zan
ger Jacob Obrecht is ongetwijfeld
het beroemdste lid van deze broe
derschap. Na het optreden van
Luther en andere hervormers nam
de belangstelling voor de broeder
schap en voor de verering van de
Moeder Gods snel af. In 1566 kon
de plechtige viering van Maria He
melvaart op 15 augustus niet door
gaan vanwege de beeldenstorm die
juist in die maand door de Zuide
lijke Nederlanden raasde en onder
meer vreselijk huishield in Antwer
pen en Breda. Bergen werd toen
nog gespaard. Het jaar daarop
trachtte Alva met geldelijke bijdra
gen het O.L. Vrouwegilde te doen
herleven, maar zonder succes.
De Mooij en Van Herwaarden ver
schillen van mening over de vraag
of de Mariaverering in Bergen op
Zoom deze stad nou werkelijk tot
een bedevaartplaats maakte. 'Nee',
zegt De Mooij en hij verdedigt zijn
standpunt met erop te wijzen dat er
geen mirakelboek van Bergen be
kend is en er nimmer pelgriminsig
nes zijn gevonden. Van Herwaar
den op zijn beurt wijst op ex-voto's
en op de grote omvang die de ver
ering kende.
De Maria-ommegang trekt jaarlijks
nog steeds vele bezoekers. De da
tum 15 augustus heeft het nieuwe
Lieve Vrouwe Gilde niet kunnen
handhaven. Nu trekt de processie
op de laatste zondag van juni.
De Heilig Kruis Ommegang van
Bergen op Zoom
Er was boven reeds sprake van de
Heilig Kruis Ommegang. Tot 1580
was dat ongetwijfeld de grootste pu
bliekstrekker van de stad. Vreemd
genoeg venneldt het boek de devo
tie tot het Heilig Kruis wel, maar al
leen achter in het boek op de lijst
van gediskwalificeerde bedevaart
plaatsen. Op die lijst komt Bergen
op Zoom wel driemaal voor, name
lijk ook nog als pelgrimsoord van
O.L. Vrouw op 't Staeksken en van
de H. Rochus. Dit laatste lot deelt
de stad met Aarle-Rixtel, Breda (dat
ook nog met zes andere titels op
deze lijst voorkomt), Deume, Ge-
mert. Grave, Huijbergen, Ooster
hout en Opwetten. Meer succes
had de populaire Rochus, bescher
mer tegen de pest, in de plaatsen
Boxmeer. Deursen, Orthen en Rij-
kevoort.
Voor nadere informatie over de ver
ering van het H. Kruis in Bergen op
Zoom kunnen we dus niet terecht
in het grote boek over de Noord-
Brabantse bedevaartplaatsen. Daar
om hebben we het geschrift van
CJ.E Slootmans nog even geraad
pleegd Op verzoek van het 'Lieve-
vrouwegilde' te Bergen op Zoom
publiceerde de stadsarchivaris in
1946 zijn geschrift: De Heilig
Kruis Ommegang van Bergen op
Zoom.
Slootmans trof in het Bergse ar
chief talrijke gegevens over de jaar
lijkse ommegang. Het cultusobject
was een eikenhouten crucifix,
'zwart van ouderdom'. Dit kruis
beeld zou volgens de legende tegen
de stroom in op de schorren bij
Bergen zijn aangespoeld. Het beeld
had romaanse trekken, want Chris
tus was meer afgebeeld als over
winnaar dan als lijdensfiguur. Hij
droeg dan ook een koningskroon
in plaats van de doornenkrans zo
als op latere kruisbeelden.
De tijd van de jaarlijkse ommegang
was goed gekozen, ook zakelijk ge
zien, namelijk op de tweede zon
dag na Pasen, midden in de Paas-
markttijd als het in de stad we
melde van kooplieden en kooplus
tigen van heinde en verre. De Paas-
markt begon op Witte Donderdag
en duurde minstens zes weken. De
eerste twee weken werden benut
om zich naar de stad te begeven en
daar de koopwaren uit te stallen.
Daarop volgden drie kijkdagen en
juist op de zondag daarna, nog
voor het kopen en verkopen begon,
trok de ommegang door de stad.
Uit rekeningen en andere archief
bronnen blijkt zonneklaar dat kerk
en gemeente er alles aan deden om
de optocht tot een aantrekkelijk
schouwspel te maken. Kerkelijke en
wereldlijke waardigheidsbekleders,
de 20 ambachtsgilden, schutterijen
en broederschappen, zij allen had
den hun vaste plaats in de stoet.
Ook het Allerheiligste werd in de
processie meegedragen evenals het
miraculeuze kruis, het beeld van
Maria en het beeld van St. Gertru-
dis. Bekende taferelen uit het Oude
en het Nieuwe Testament reden op
wagens voorbij. Zelfs het folkloristi
sche element ontbrak niet. De re
keningen uit het stadsarchief zijn
de stille getuigen van de vele kos
ten en activiteiten die aan dit jaar
lijkse evenement waren verbonden.
Slootmans geeft er een gedetail
leerde en schilderachtige beschrij
ving van. Het was wederom de alte
ratie de overgang van de stad
naar het calvinisme) van 1580 die
een einde maakte aan de 'cruysom-
meganck' nadat hij minstens 150
jaar lang elk jaar gehouden was. Is
de diskwalificatie in 1998 dan wel
terecht? Toegegeven, er zijn geen
wonderen bekend noch zijn er pel
griminsignes gevonden, maar er
zijn zoveel andere bronnen die wij
zen op een grote uitstraling en
sterke aantrekkingskracht. Bij me
nig bezoeker ging de interesse mis
schien meer naar de jaarmarkt uit
dan naar de processie. Dat ver
schijnsel was (is) heel normaal.
Tenlotte stamt het woord kermis
van kerkmis.
Borgvliet en Sint Gertrudis, Nieuw
Borgvliet en St. Antonius Abt,
Steenbergen en St. Ontcommer
De H. Gertrudis komt ook ter
sprake in mijn eerste hoofdstuk van
De Geschiedenis van Bergen op
Zoom in ditzelfde nummer. Hier
iets meer over haar verering in
(Oud) Borgvliet. Gertrudis van Nij-
vel was een populaire heilige in het
hertogdom Brabant. Haar levens
verhaal is rijk aan legenden. We we
ten zeker dat ze heeft geleefd. Die
constatering is iets minder vreemd
dan ze lijkt als we bedenken dat
bijvoorbeeld de H. Christoffel en
de H. Ontcommer het niet zo ver
hebben gebracht. Toch hebben ook
zij hun vereerders gekend en heb
ben velen hun hulp ingeroepen en
vaak niet eens vergeefs zoals uit
meerdere getuigenissen blijkt. Sint
Christoffel trok als helper in de
nood, als beschermer van reizigers
en als patroon van veilig verkeer tot
in onze eeuw bedevaartgangers
naar bijvoorbeeld Hoeven (autoze
gening!), terwijl Sint Ontcommer in
het verleden bijzonder in Steenber
gen werd aangeroepen. Volgens
een bewaard gebleven handschrift
zijn er alleen al in de 15de eeuw zes
wonderen door haar voorspraak
geschied. Een voor dood gehouden
kind kwam weer tot leven, een
blinde vrouw uit Zeeland kon weer
zien. Wouter Wouterss uit Zandvliet
was een jaar lang ziek, maar na een
bezoek aan Steenbergen kon hij ge
nezen terug naar huis enz. Hoe
Ontcommer, ook Wilgefortis ge
noemd, tot een heilige kon uit-
55
