Begankenis
De Waterschans nr. 2 1999
maart, was het druk en daarom liet Borgvliet en waar was de eigenlijke
de heer van Borgvliet een ruime ka- bron?', want men wilde een nieuwe
pel bouwen bij de bron. Dat moet kapel bouwen voor de patrones
dan reeds vóór 1481 zijn gebeurd, van de stad. Toen de nieuwe kapel
want in dat jaar kwam de heerlijk- in 1989 werd ingewijd, achtte Van
heid Borgvliet aan de heer van Ber- Ham de tijd gekomen om alle his-
gen op Zoom. torische gegevens eens op een rijtje
Het was niet alleen vanwege de te zetten. De vruchten van zijn on-
bron dat de mensen naar Borgvliet derzoek maakte hij bekend in num-
trokken. Gertrudis was ook de be- mer 4 van de 19de jaargang van De
schermster tegen ongedierte op de Waterschans, december 1989 blz.
akkers. Ze wordt dan ook vaak af- 50-58, onder de titel: Tradities herle-
gebeeld in gezelschap van veldmui- ven; vraagstukken blijven: bij de in-
zen. Dat dankt ze aan een andere wijding van de nieuwe Sint Gertru-
legende. Men vertelt dat de heilige diskapel. De bijdrage over Borgvliet
abdis eens zat te spinnen toen de van Charles de Mooij in dit nieuwe
duivel in de gedaante van een muis boek (p. 130-135) is evenzeer ver
haar begon te sarren. Gertrudis helderend.
bleef kalm en verdreef de duivel. Ook Nieuw Borgvliet heeft een
Volgens een andere versie zouden aparte vermelding, namelijk als pel-
ratten en muizen 's nachts haar grimsoord van St. Antonius Abt,
spinklos hebben weggesleept, maar ook wel genoemd St. Antonius met
weer trok de duivel aan het kortste het varken (p. 629-632). Deze Anto-
eind. nius is de patroonheilige van de
Wat is er van de kapel en de bron parochiekerk van Nieuw Borgvliet.
Afb.2. Deze H. Paus en Martelaar werd over? Niets. Een nieuw Gertrudis- Of eigenlijk moet ik schrijven was,
te Rome onthoofd op 14 september 252. kapelletje houdt de herinnering er- want de kerk is inmiddels gesloten
Hij wordt aangeroepen als helper tegen aan levendig. In de periode van de en wordt wellicht gesloopt. Het is
de stuipen, jicht, vallende ziekte, lam- Republiek (1581-1795) was het ge- weer Charles de Mooij die de ge-
heid en kinkhoest. Geen wonder dat hij daan met de verering in het open- schiedenis van dit pelgrimsoord
in trek was als patroonheilige van een baar van de H. Gertrudis in Borg- beschrijft. Antonius was een kluize-
bedevaartplaats. vliet. De kapel veranderde lang- naar in de woestijn. Hij dankt zijn
zaam in een ruïne, al bleven er titel aan de legende dat de duivel
toch mensen komen. De sporen probeerde om hem over te halen
van de bron vervaagden, mede zijn leven van gebed en ascese op
groeien, zet Willem van Ham in dit door stormvloeden. De pelgrims te geven en wat leukers te gaan
boek duidelijk uiteen. gaven het niet op. Ze haalden er doen. De duivel zou Antonius op
Charles de Mooij schrijft over soms zand als strooigoed tegen on- zekere keer hebben opgezocht in
Borgvliet als pelgrimsoord van Sint gedierte. de gedaante van een varken. De
Gertrudis. Deze kloosterzuster In 1631 liet het protestantse stads- Heilige gold en geldt dan ook als
leefde al in de zevende eeuw, na- bestuur een fontein oprichten patroon en beschermer van de var-
melijk van 626 tot 659. Haar vader dichter bij de stad gelegen, vlak bij kens en de varkenshouders. Sinds
was de hofmeier Pepijn of Pippijn het terrein van Kijk in de Pot. Het 1865 concentreerde de verering
van Landen en haar moeder de water van deze bron mocht dan van de heilige zich wat West-Bra-
Heilige Itta. Na de dood van Pepijn niet van gezegende aard zijn, het bant betreft in Nieuw Borgvliet. Bij
stichtte Itta in samenwerking met bezat kennelijk toch bijzondere wijze van gift en offer schonken de
de H. Amandus een zusterklooster kwaliteiten. Zelfs de stadhouders boeren vaak een varkenskop aan de
in N ij vel en Gertrudis werd de eer- Maurits en Frederik Hendrik lieten kerk.
ste overste of abdis van dat kloos- het naar Den Haag komen. Bij het
ter. Zij overleed reeds toen ze 33 beleg van de stad in 1747 is deze Slotwoord
was. Dit zijn historische feiten. fontein verwoest. Als men in 1929 De verleiding is groot om ook over
Vaststaat dat het klooster van Nijvel resten van de fontein terugvindt, de andere in het Markiezaat van
grondbezit heeft gehad in West- meent men de Gertrudisfontein Bergen op Zoom gelegen bede-
Brabant en op Zuid-Beveland met ontdekt te hebben. Een jaar later vaartplaatsen nog gauw het een en
Bergen op Zoom als centrum. ging de firma Gebroeders Touw ander te vertellen, maar de be-
Er is een oude legende volgens over tot de exploitatie van het schikbare ruimte vraagt om beper-
welke Gertrudis niet ver van het bronwater. Zij bracht het in flessen king. We laten het daarom bij een
kasteel van (Oud-)Borgvliet een op de markt. In 1946 nam het be- vermelding. Wellicht een volgende
bron met zoet water zou hebben drijf van de Weduwe CJ. Becht en keer iets meer erover. In het boek
aangeboord door haar staf in de Zonen de exploitatie over, maar na komen als erkende bedevaartplaats
grond te steken. Aan dat water enige tijd werd de verkoop gestaakt. aan de orde: Halsteren (H. Quiri-
schreven de gelovigen een bijzon- In de jaren tachtig ontstaan er nus van Sciscia), Hoogerheide (St.
dere kracht toe en daarom trok de plannen om de verering van Ger- Cornelius), Hoeven (twee redenen:
bron al spoedig pelgrims. Vooral trudis te doen herleven. De vraag is St. Bernardus van Clairvaux en St.
op de sterfdag van Gertrudis, 17 dan: 'Waar stond de kapel van Christoffel), Huijbergen (H. Siar-
o melius, ummuS ontifet aff.
De Waterschans nr. 2 1999
dus), Lepelstraat (St. Antonius van
Padua), Moerstraten (H. Theresia
van Lisieux), Ossendrecht (twee re
denen: H. Apollonia en zuster Ma
rie Adolphine), Oud-Gastel (St.
Quirinus van Neuss), Rucphen (St.
Blasius), Woensdrecht (twee rede
nen: H. Wivina en H. Blasius),
Wouw (twee redenen: St. Leonar-
dus en H. Apollonia) en Zegge
(O.LiVrouw 'van de Zeg'). Gedis
kwalificeerd zijn behalve de eerder
genoemde: Huijbergen (St. Ro-
chus), Ossendrecht (St. Gertrudis),
Oud-Gastel (O.L. Vrouw?), Ouden
bosch (driemaal zelfs: St. Bernar
dus, O.L.Vrouw van Beauraing en
H. Sacrament), Welberg (St. Corne
lius) en Wouw (ook driemaal: St.
Bernardus, St. Gertrudis en St. Qui
rinus). Waarom deze zijn afgekeurd
wordt niet per plaats afzonderlijk
toegelicht. We hebben in ons Mar
kiezenhofmuseum een aparte afde
ling voor processie-objecten naar
bedevaartplaatsen waar Bergenaren
heentrokken of -trekken, maar dat
is een andere invalshoek. Die plaat
sen liggen niet allemaal in Noord-
Brabant. Denk bijvoorbeeld maar
aan Kevelaer, Berendrecht en
Scherpenheuvel. Ook de historie
van deze plaatsen en van de Bergse
bedevaarten daarheen verdient een
beschrijving.
dr. H. Heestermans
Ik denk nog wel eens met weemoed
aan mijn roomse jeugd, in de jaren
50. Ik mik dan weer de geur van wie
rook Ik hoor met mijn innerlijk oor
het 'Christus vincit' uit het Lof in ok
tober. Ik zie me mijn bezemsteel met
daarop een uitgeholde suikerbiet,
voorzien van een kaars - zo ontstond
een spookachtige verschijning - te
gen kerkmuur zetten om hem na het
Lof geheel ongeschonden weer mee
te nemen. Kortom, geen frustraties,
alleen maar vreugde.
Maar van één ding heb ik spijt. Dat
ik nooit ben meegeweest met een
bedevaart. Dat moet een ontroe
rende ervaring zijn geweest volgens
ooggetuigen. Vanuit Bergen op
Zoom trok men naar Berendrecht.
De Benderegse begankenis was dat.
En aangezien Berendrecht in België
ligt, iets ten westen van Putte, was
dat een flinke tippel. Zo'n Bende
regse begankenis staat dan ook wel
voor 'iets dat lang duurt', 'een lange
geschiedenis'.
Begankenis is afgeleid van begaan.
De eerste betekenis is dan ook 'het
gaan naar een bepaalde plaats', 'het
bezoeken van een bepaalde plaats'.
Vervolgens wordt die 'bepaalde
plaats' gespecificeerd en zo ontstaan
de betekenissen 'begrafenis', 'bede
vaart' en 'de eerste kerkgang van
vrouw na een bevalling'.
Tot in het begin van deze eeuw was
het de gewoonte dat een vrouw vóór
deze kerkgang niet naar de markt
mocht gaan om inkopen te doen. Ze
mocht ook niet ergens op bezoek
gaan. Ze mocht niet over 't karre-
spoor. Dat wil zeggen: ze moest in
huis blijven. De kerkgang vond
plaats veertien dagen na de beval
ling. De jonge moeder droeg een
kaars in de hand, ging vóór in de
kerk staan en schreed aan de stola
van de pastoor zich vasthoudend,
naar het altaar. Overigens die lange
beeweg, zoals de bedevaart ook wel
werd genoemd, naar Berendrecht,
werd met zoete loon afgesloten.
Allerlei lekkernijen waren in dat
Op bedevaart naar
Berendrecht (Uit: Den
Iechtetrekker.
Jrg. 1992. pg. 97).
Vlaamse plaatsje te koop. De Bende
regse knopkes bijvoorbeeld, een
soort kleine snoepjes die volgens
oudere kenners heerlijk smaakten.
En niet te vergeten: de dobbelewietjes
of dobbelewikes. Twee dotjes gesmol
ten suiker die op een ondergrond
van eetpapier waren gespoten. Ten
minste, als je wat geld te verteren
had. Was je wat minder goed bij kas,
dan werden de dotjes gewoon op
krantenpapier opgebracht. Niet erg
aantrekkelijk Die twee dotjes had
den de vorm van een acht. Twee
achten dus. Oftewel double huitsop
z'n Frans. Daar maakte de oudere
Bergenaar dobbelewietjes of dobbele-
wiekes van.
57
