Het Poldermuseum Lillo-Fort
De Waterschans nr. 2 1999
de watervoorziening in de binnen
stad. Zo bleef een uniek restant van
vestingbouwkunst uit het begin van
de 18e eeuw gespaard. Een deel
van de genoemde noordelijke ves-
tinggronden werd omgevormd tot
park Daarbij werd de contregarde
Coehoorn met omringende gracht
in het parkontwerp van de Belgi
sche tuinarchitect Lieven Rosseels
opgenomen, als eilandje in het
park Zo had het park in 1887 zijn
nog bestaande vorm gekregen. On
getwijfeld was de gedenknaald van
AF Gips twee jaar later een wel
kome gift voor het nog nieuwe
park
Nog later zou het Anton van Duin
kerkenpark verder verfraaid worden
met o.a. volières met levende have
(reeds lang verdwenen) en de plaat
sing van de zogenaamde Jan van
As-bank in 1930, aan de Breda-
sestraatzijde (bakstenen bank met
stenen deklijsten).
Vooral het laatste decennium zijn
er sculptures met een eigentijdse
en eigenzinnige vormgeving ge
plaatst, zoals bijvoorbeeld de Pa
gode van Arie Berkulin en het Ob
servatorium van Marius Boender.
Al zou de plaatsing en de onthul
ling van de gedenknaald enige tijd
later plaatsvinden, het initiatief er
toe werd in het najaar 1888 geno
men en werd concreet door de
overeenkomst van 5 december van
datzelfde jaar. Men wilde herden
ken dat ons land, uitgaande van de
datum 17 november 1813, 75 jaar
onafhankelijk was.
Historische achtergrond
Ons land was na het vertrek in bal
lingschap, van stadhouder Willem
V naar Engeland, door de Fransen
bezet. In januari 1795 waren de
Franse legers onder aanvoering van
Pichegru (over de bevroren rivie
ren) ons land binnengetrokken.
Binnen enkele dagen hadden de
Franse dragonders de steden Den
Haag en Amsterdam ingenomen.
Er volgde een 'Fluwelen Revolutie',
zonder enig bloedvergieten, mede
doordat revolutionaire comité's de
omwenteling hadden voorbereid.
Toen op 25 januari de magistraat
van onze stad moest capituleren,
bedong hij daarbij de voorwaarde
dat de rechten en eigendommen
van de markies gevrijwaard zouden
blijven van confiscatie. Ondanks de
toezegging gebeurde dit toch en
werd het Markiezenhof gevorderd
en omgevormd tot hospitaal voor
de Franse soldaten (16). Al verkreeg
de Bataafse Republiek bij het
Haagse verdrag van 16 mei 1795 de
soevereiniteit, de eigendomskwes
tie werd pas op 2 maart 1801 gere
geld. Voor 1.500.000 kwam de
staat weer in het bezit van de mark-
graafrechtelijke goederen. De
idealen 'vrijheid' en 'gelijkheid'
spraken velen aan, maar bij dit
Haagse verdrag, waar Frankrijk de
rekening presenteerde voor de be
vrijding van ons land, kreeg het be
grip 'broederschap' toch een wat
andere inhoud dan verwacht.
De Bataafse Republiek verdween in
1806 en werd gevolgd door het Ko
ninkrijk Holland onder leiding van
Lodewijk Napoleon en in 1810 wer
den we helemaal ingelijfd bij
Frankrijk
Het einde van dit Franse regime
kwam na de Volkerenslag bij Leip
zig (16-19 oktober 1813). Binnen
een maand stortte het Franse ge
zag in Holland in. De Fransen
ontruimden Noord-Brabant in de
cember. Onze stad kwam op 4
mei 1814 in het bezit van de soe
vereine vorst (17). Toen in novem
ber al de Franse autoriteiten en
legers de aftocht begonnen te bla
zen, zag Van Hogendorp in dat
het voor ons land van groot be
lang was om zelf een aandeel te
hebben in de bevrijding. Meteen
werd er een voorlopig bestuur ge
vormd. Op 17 november vaar
digde Van Hogendorp (18) een
proclamatie uit, waarin de prins
van Oranje tot 'Hoge Overheid'
werd uitgeroepen. In dit zoge
naamde 'Oranje Boven'-pamflet
stond o.a. 'Oranje Boven', 'Hol
land is vrij' en 'de Regeering roept
den Prins uit tot Hooge Overheid'.
Met den prins werd bedoeld Wil
lem Frederik (zoon van Willem
V), hij zou later koning Willem I
worden. Uitgenodigd door het
drietal Van Hogendorp, Van der
Duyn Maasdam en Van Limburg
Stirum, die inmiddels het voorlo
pig algemeen bestuur op zich
hadden genomen, landde de erf
prins op 30 november 1813 te
Scheveningen. Op 2 december
aanvaardde deze de soevereiniteit
en beloofde hij het volk tevens
een constitutie. De inhuldiging
als Soeverein Vorst vond plaats op
30 maart 1814 in de Nieuwe Kerk
te Amsterdam.
Terug naar het monument
Het bovengenoemde maakt duide
lijk waarom op het monument de
datum prijkt van 17 november. Bij
zijn ontwerp heeft de heer AF
Gips gekozen voor een gedenk
naald in de vorm van een obelisk
Of deze keuze gemaakt is op prak
tische gronden, gezien de nogal
uitgebreide tekst en het beschik
bare budget, of dat de laat-19e
eeuwse neoclassissistische mode
trend hieraan ten grondslag heeft
gelegen, dat is en blijft de vraag. De
obelisk werd als sierornament al
eeuwen eerder toegepast. Zo werd
bijvoorbeeld de in 1611 vernieuwde
voorgevel van het stadhuis voorzien
van twee stenen sierzuilen in obe-
liskvorm. Ze werden aan weerszij
den van de topgevel geplaatst om
zo het geheel een meer imposant
karakter te geven.
Is de bol die het monument be
kroont, een louter decoratief ele
ment of heeft de bol met haar vijf
uitstekende punten een meer sym
bolische betekenis? Men zou hier
bij kunnen denken aan de aardbol
met de vijf continenten of zijn de
vijf sierpunten een stille verwijzing
naar het aantal lesjaren? (opmer
king: slechts drie leerjaren konden
gevolgd worden op de R.H.B.S.,
voor de overige twee leeijaren
moesten de leerlingen naar Goes.
Vanaf 1888 probeerde de schoollei
ding er vijf leerjaren van te maken.
Na vele herhaaldelijke verzoeken.
60
De Waterschans nr. 2 1999
die steeds werden afgewezen,
zwichtte de regering in 1900 en
werd uitbreiding toegestaan (19).
Pas in 1902 telde ook de genoemde
school vijf leeijaren.
Waarom dhr. Gips juist voor dit
ontwerp gekozen heeft is onbe
kend. Misschien hebben de boven
genoemde overwegingen een rol
gespeeld, maar zonder meer aan
nemelijk is, en blijkt ook uit de
mede door hem opgestelde over
eenkomst met de steenhouwer, dat
er een fraai en solide monument
moest komen in het nieuwe park
dat op een duidelijke en waardige
manier verwijst naar het te herden
ken feit, en dat tevens ook de naam
van de initiatiefnemer vermeldt.
Een scholingsinstituut zoals de
Rijks H.B.S. werd toentertijd vrij
deftig gevonden, omdat maar be
trekkelijk weinig leerlingen na de
lagere school verder konden stude
ren. Ongetwijfeld weerspiegelt deze
allure zich in de voorname vorm
geving van het aan de gemeente
aangeboden monument.
Niet alleen voor de RS.G. 't Rijks is
het monument van Gips een stukje
cultureel erfgoed, maar voor de
stad Bergen op Zoom als geheel is
dit, onlosmakelijk met het park ver
bonden, gedenknaaldje, niet alleen
het oudste in de openbare ruimte
vrijstaande monument, maar een
stukje eigen verleden dat dankzij
restauratie behouden kan blijven.
Woorden uitgesproken bij de her
nieuwde onthulling onderstrepen
dat, namelijk: behoud van dit mo
nument is belangrijk, om het
waarom van dit monument levend
te houden (20), vandaar als achter
grond dit opstel.
Noten
drs. GA. Huijbregts
Veertig inwoners
Het plaatsje telt zo'n veertig inwo
ners en heeft een museum van
bijna veertig kamers. Ik heb het
dan over Lillo-Fort, gelegen onder
de rook van Antwerpen, circa 35
km van Bergen op Zoom. Lillo-Fort
ligt haast verborgen aan de indus
trieweg langs de chemische com
plexen BASF, Solvay, Degussa en
zoveel andere. Eens was er een ge
meente Lillo met een groter dorp
Lillo-Kruisweg. Dat is van de kaart
verdwenen, nu eens niet door het
water verzwolgen zoals zo vaak in
het verleden, maar opgeslokt door
de grote buurman Antwerpen. De
polderboerderijen zijn gesloopt
evenals de kerk de school en de
woningen van het dorp. Wat rest en
nu vol respect in stand wordt ge
houden is het gehucht Lillo-Fort.
Eens was dat een belangrijke ver
sterking die met het fort Liefkens-
hoek dat op de linkeroever van de
Schelde ligt, de toegang voor sche
pen naar de Scheldestad contro
leerde. Pas in 1839 deed Nederland
afstand van deze twee forten ten
gunste van het onafhankelijk ge
worden België. Lillo-Fort, hoe klein
ook, is een bezoek waard. Dat vin
den velen en het kan er daardoor
soms behoorlijk druk zijn. Het vin
den van een parkeerplekje en van
een stoel op een terrasje is op
zulke dagen niet gemakkelijk. Het
plaatsje is goed voorzien van café's
en restaurants, aan drank en hapjes
dus geen gebrek. Ook de naar cul
tuur dorstende geest heeft Lillo-
Fort wat te bieden, om te beginnen:
Het Poldermuseum. Een stukje ge
schiedenis als voorgerecht zal de
hoofdschotel ten goede komen.
De polders ten noorden van
Antwerpen
De polders in het markgraafschap
Antwerpen, gelegen ten noorden
van deze stad, behoren tot de oud
ste inpolderingen in de Nederlan
den. Zoals zovele vroege polders
hebben ze een bewogen geschiede
nis achter de rug. Was het de ene
keer de zee die het haar afgeno
men gebied terugpakte, een andere
keer was het de mens die om stra
tegische redenen het door hem
met zoveel inspanning verworven
61
Afb.4. Directeur A. van de Wijnpersse
van R.S.G. 't Rijks tekende in 1888 de
overeenkomst voor de gedenknaald
(1) Jubileumuitgave RS.G.'t Rijks 100 jaar,
1982 blz 14-17; (2) Bijzonder is dat de heer
Guust van Dijck, werkzaam als fotograaf/
documentalist bij de Gemeentelijke Archief
dienst Bergen op Zoom, de achterkleinzoon
is van deze steenhouder Aug. van Dijck.
Overgrootvader vervaardigde de gedenk
naald, achterkleinzoon legde het proces van
de restauratiewerkzaamheden fotografisch
vast; (3) Gemeentelijke Archiefdienst, over
eenkomst 5-12-1888; (4) Doken zijn verbin
dingstukken van twee constructies; (5) Gem.
Archief nr 151 nota juni 1889; (6) Gent. Ar
chief nota 24 april 1889; (7) Gem. Archief
nota AFGips; (8) Gem. Archief drie leerlin-
genlijsten met bijdragen, 1888; (9) IJ. Brug-
mans. Arbeidende klasse in de 19e eeuw. H 2
blz. 128-136; (10) Gem. Archief nr 564,
Dankbetuiging AJ.L. de Roock, 15 dec.
1888; (11) Gem. Archief, uitnodiging 27
april 1889; (12) WA van Ham. Merck toch
hoe sterck. 1982. blz.100; (13) E.G.H. Hartel,
Bergen op Zoom. Proeve van een sociaal-
geografische stadsanalyse. 1961. blz 188; (14)
Korneel Slootmans. Bergen op Zoom Stad
als een huis. 1966. blz 84-86; (15) WA van
Ham. Merck toch hoe sterck. 1982. blz. 103;
(16) WA van Ham. Het Markiezenhof te Ber
gen op Zoom. 1986. blz 101-104; (17) WA
van Ham. Merck toch hoe sterck 1982. blz
94-95; (18) hl de Lodewijk XVI-stijlkamer in
het Markiezenhof, gemaakt tijdens de res
tauratie in de jaren '70, zijn onderdelen ver
werkt afkomstig uit het voormalige huis van
Van Hogendorp in Den Haag (mededeling
van Kees Booij); (19) Studie nr 10. Onderwijs.
deel 3, J.C. Kalker, 1996, blz 83-85; (20) Ont
hullingsrede, E. Bolsius, gehouden in de
v.m. Synagoge. 17 nov. 1998.
Dank aan Kees Booij voor het kritisch door
nemen van de tekst.
N.B. In een volgend nummer van De Water
schans zal afzonderlijk aandacht worden be
steed aan aspecten met betrekking tot de
restauratie van de gedenknaald in 1998.
