De Waterschans nr. 3 1999 breuk bloot waren komen te liggen waren aanzienlijk gecorrodeerd. Op het postament bevindt zich een na tuurstenen obelisk van 195 cm. hoog. Aan de basis is de naald 50 x 50 en aan de bovenzijde, onder de bol, 25 x 25 cm. Postament, obelisk en bol zijn onderling door middel van een laagje mortel en koperen doken aan elkaar bevestigd. In een van de vier trapeziumvormige vlak ken van de naald is de tekst aange bracht. De letters zijn V-vormig in- gebeiteld. De obelisk wordt be kroond door een natuurstenen bol met een diameter van 32 cm. In de bol zijn vijf kegelvormige massief koperen punten (doorns) aange bracht die er ca. 7 cm. uitsteken, met vloeibaar gemaakt lood zijn aangegoten en tijdens het stollen zijn aangedreven. Materiaal en afwerking Het monument is zoals voorge schreven in de leveringsvoorwaar den van 5 december 1888 vervaar digd van Savonnières, tegenwoor dig ook wel Brauviller genoemd. Dat is een zachte, gelijkmatige, fijn korrelige en zuivere Franse kalk steen en geen 'zachten zandsteen', zoals in de overeenkomst wordt omschreven. De steen komt uit groeven in het departement Meuse en is goed bestand tegen wisse lende weersinvloeden doch niet polijstbaar (3). Savonnièresteen is op het einde van de 19e begin 20e eeuw op grote schaal ook in ons land toegepast. Onder andere bij restauraties welke in die periode onder leiding van de dienst der Ge nie aan de toenmalige kazerne het Markiezenhof zijn uitgevoerd. Doch ook lang daarvoor, zoals bij voorbeeld voor een groot deel van de Romeinse Nehalennia, altaren die in 1970 uit de Oosterschelde werden opgehaald (4). Daaruit blijkt dat het een natuursteensoort is die prima geschikt is voor beeld houwwerk De zichtzijden van alle aan ons monument toegepaste natuurste nen onderdelen zijn van oorsprong als geschuurd uitgevoerd en in principe naturel gelaten behou dens de bol en de letters van de tekst in de obelisk De natuursteen kleurt grijswit tot crème afhankelijk of ze droog of nat is. De letters zijn in aanvang beplakt met bladgoud op een rode onder grond. De bol en de punten zijn Afb.2. Oorspronkelijke natuurstenen obelisk met bol in een loods bij steen houwerij De Kort te Bergen op Zoom tijdens het met behulp van Peel Away verwijderen van de later aangebrachte vetjlagen (Foto: C. Booij, aug.1998). verguld op een gele ondergrond die eerst met een witkleurige laag bleek te zijn voorbewerkt. Na 1945 is men begonnen om alle natuursteen, uitgezonderd de bol met de plinten, wit/crème kleurig te schilderen en zijn de letters van de tekst vervolgens met zwart geac centueerd. Zo goed als zeker is men tot het schilderen overgegaan om de slechte staat waarin de steen in de loop der jaren was komen te verkeren te maskeren en om daar mee de uitgevoerde reparaties aan het oog te onttrekken. Bovendien zal het nodig zijn geweest om de steeds weer opgespoten graffitiver- vuiling weg te werken. Het verloop van de herstelwerkzaamheden In de tweede helft van 1998 zijn er ingrijpende herstellingen uitge voerd aan de gedenknaald, vrijwel zeker het oudste vrijstaande monu ment van Bergen op Zoom ge plaatst in de openbare ruimte en eigendom van de Gemeente. De werkzaamheden werden op initia tief van de gemeentelijke beelden commissie in opdracht van het col lege van Burgemeester en Wethou ders (brief d.d. 05-06-1998) in hoofdzaak uitgevoerd door vader Toon en zoon Kees de Kort van de gelijknamige steenhouwerij te Ber gen op Zoom. Dat geschiedde op basis van voorafgaande prijsvor ming gedateerd 22-04-1998, aange vuld 28-08-1998. De werkzaamhe den werden georganiseerd en bege leid door de betreffende ambtelijke beeldencommissie bestaande uit Johanna Jacobs, Jan van Loon, Cees Vanwesenbeeck en Kees Booij. De noodzakelijke 'restauratie' zorg de uiteindelijk voor een complete metamorfose, herstelde de oor spronkelijke uitstraling van het mo nument en kostte totaal f 28.000,- inclusief 17,5% B.T.W. In 1889 be droegen de totale kosten voor het realiseren van de gedenknaald na genoeg f 100,-. (5). Begin 1996 was de noodzaak van een restauratie van het herinne ringsmonument binnen de ambte lijke organisatie al onderkend en bestuurlijk aangekaart. Toen is zelfs even overwogen om het gelijktijdig te verplaatsen naar de locatie van de Regionale Scholengemeen schap 't Rijks' aan de Burgemeester Stulemeijerlaan. Een en ander kon echter geen doorgang vinden door het ontbreken van de benodigde fi nanciën. Bestuurlijk is vervolgens besloten om met ingang van 1997 jaarlijks in de begroting f 12.500,- te reserveren voor het onderhoud e.a. van de beelden in de openbare ruimte. Het grootste deel van het budget van 1997 t/m 1999 is dus opgegaan aan het herstellen van de onderhavige gedenknaald. Zoals al gememoreerd was de ge denknaald de laatste jaren in een deplorabele staat komen te verke ren. De later aangebrachte verfla gen bladderden af, onderdelen van het postament en ook de obelisk vertoonden scheuren en loszit tende pellen steen. Met name hoe ken van het postament waren afge broken ten gevolge waarvan kope ren doken bloot waren komen te liggen met nadelige gevolgen. Kortom er moest iets gebeuren om het monument in het park voor de toekomst te behouden. Begonnen werd om de gedenknaald te de monteren, uitgezonderd de funde ring en basisplaat A, en over te brengen naar de werkplaats van steenhouwerij De Kort (Afb.l). De onderdelen B, C en D van het postament waren niet te handha ven, dat was van stond af aan dui delijk Ze zijn gecopieerd. Het was 96 De Waterschans nr. 3 1999 gelukkig mogelijk dat te doen in het originele materiaal dat nog ver krijgbaar was in Frankrijk De bakstenen fundering bleek in goede staat en is alleen waar nodig met een zand cement- kalkmortel aangesmeerd. De natuurstenen ba sisplaat is ter plaatse eerst van de later aangebrachte verflagen ont daan, met een reparatiemortel her steld en vervolgens grijskleurig ge sausd om de reparaties aan het oog te onttrekken hetgeen overigens minder goed is geslaagd. Het herstellen van de obelisk en de bol Uitgangspunt, na vooronderzoek was om obelisk en bol te restaure ren. Daartoe moesten eerst de latei- opgebrachte verflagen worden ver wijderd. Dat is gedaan in een loods bij de steenhouwerij door mede werkers van het schilders- en afwer- kingsbedrijf van vader en zoon Jos en Justus Krijger te Bergen op Zoom. Dit bedrijf verzorgde al het schilder- en verguldwerk aam het monument. Het verwijderen van de verflagen is gebeurd met behulp van Peel Away (Afb.2). Dit systeem om verflagen te verwijderen wordt in de restauratiewereld vaak toege past. Het wordt in de vorm van de- Ajb.3. Oorspronkelijke obelisk na het verwijderen van de vetjlagen. De steen bleek toen zo veel scheuren, beschadi gingen en reparaties te bezitten dat de obelisk niet was te handhaven (Foto: C.Booij, sept 1998). kens opgebracht, moet enkele da gen intrekken en de ondergrond na verwijdering van dekens met verf goed nagespoeld en afgewassen worden. De bol en de punten bleken kwali tatief nog in goede staat hetgeen helaas niet van de obelisk gezegd kon worden. De natuursteen en de letters van de tekst verkeerden na melijk in slechte staat. Vele kleine reparaties, o.a. verricht met behulp van een soort schilderstopverf, wa ren zichtbaar geworden en letters waren beschadigd. Wat vooral ver ontrustte waren de scheurvorming en grotere beschadigingen zowel bovenaan, onder de bol, als aan de basis (Afb.3). Na ampel overleg werd besloten ook de obelisk in het nog verkrijgbare authentieke mate riaal te vernieuwen omdat handha ven en restaureren onverantwoord zou zijn. Dus werd in Frankrijk nieuwe na tuursteen voor de obelisk besteld en in vorm gezaagd aangevoerd. Die bleek bij grondige inspectie een bijna niet zichtbare scheur overlangs te hebben. Met spoed werd een nieuwe obelisk besteld, de tijd ging dringen, er was intus sen een datum vastgesteld voor de officiële onthulling van het her stelde monument (17 november 1998). Dit exemplaar voldeed in vorm, afmetingen, kwaliteit en vlak- afwerking wel aan de eisen doch was verzadigd van water (groef-, re gen- en zaagmachinewater). Daar door was het nauwelijks of niet mogelijk voor Kees de Kort om de letters van de tekst behoorlijk in de steen te hakken op korte termijn (Afb.4). Bij natte steen blijft tijdens het hakken de steen namelijk aan de beitel kleven terwijl, om een goede scherpe letter te krijgen, de steen van de beitel weg moet sprin gen. Omdat de tijd drong en er dus let ters gehakt moesten worden en ook nog met bladgoud beplakt, diende de natte steen op een of andere manier gedroogd te worden of er zou een nieuwe droge obelisksteen besteld moeten worden zo die ver krijgbaar was. Gekozen werd om te trachten de steen zelf te drogen omdat de tijd voor een nieuwe droge levering er niet meer in zat. Daarvoor is in een werkplaats met behulp van zeilen een kleine ruimte afgesloten om de steen in te plaatsen en is met behulp van en kele gehuurde ontvochters een aantal dagen intensief 'gedroogd' en regelmatig gecontroleerd met vochtmeters totdat de natuursteen voor de letterhakker en vergulder een werkbaar vochtniveau had be reikt. Alleen al in het weekend eind oktober 1998 werd in de gesepa reerde ruimte 50 liter water door de ontvochters opgenomen. De in de obelisk aangebrachte tekst bestaat uit 121 cijfers en let ters (Kapitalen), enkele leestekens en 2 vijfpuntige sternen. De tekst is weergegeven in 13 regels met zeven variabele letterhoogten. Een en an der is vrij primitief uitgevoerd. Ty pografisch gezien is het geheel ze ker niet als voorbeeld te gebruiken. Even is met de gedachte gespeeld, toen bleek dat de obelisk niet ge handhaafd kon worden, om een ander gaver lettertype te gaan ge bruiken en dan eenduidig uit te voeren. Daaromtrent is extern ad vies ingewonnen doch uiteindelijk is om historische en principiële re denen toch besloten om de tekst met alle onvolkomenheden aan te houden en exact over te zetten, handmatig gehakt en belegd met bladgoud (dubbeltorengoud). De bol met punten kon gaaf gelost worden van de onbruikbaar gewor den obelisk en is compleet met de oorspronkelijke aangepaste kope ren dook hergebruikt. Dit onder deel werd weer verguld (met dub beltorengoud). Al het verguldwerk gebeurde in de gunstige atmosfeer van het schildersatelier. Bij het opbouwen van de gedenk naald is met uitzondering van de bol verder gebruik gemaakt van rvs (roestvrijstalen) doken. Van het idee om de natuursteen te behandelen met een anti-graffiti middel is afgezien omdat de kans op verkleuring zeker aanwezig was, het risico van aantasting van de steen denkbeeldig en omdat er on voldoende zekerheid kon worden verkregen over de (blijvende) effec tiviteit van de mogelijke producten. Voorzieningen voor een goede be gaanbaarheid in het park tijdens het demonteren en weer opbou wen van de gedenknaald alsook het opnieuw aanplanten c.a. van het omliggende perkje na de herstel werkzaamheden werden verzorgd 97

Periodieken

De Waterschans | 1999 | | pagina 13