De Waterschans nr. 3 1999
breuk bloot waren komen te liggen
waren aanzienlijk gecorrodeerd. Op
het postament bevindt zich een na
tuurstenen obelisk van 195 cm.
hoog. Aan de basis is de naald 50 x
50 en aan de bovenzijde, onder de
bol, 25 x 25 cm. Postament, obelisk
en bol zijn onderling door middel
van een laagje mortel en koperen
doken aan elkaar bevestigd. In een
van de vier trapeziumvormige vlak
ken van de naald is de tekst aange
bracht. De letters zijn V-vormig in-
gebeiteld. De obelisk wordt be
kroond door een natuurstenen bol
met een diameter van 32 cm. In de
bol zijn vijf kegelvormige massief
koperen punten (doorns) aange
bracht die er ca. 7 cm. uitsteken,
met vloeibaar gemaakt lood zijn
aangegoten en tijdens het stollen
zijn aangedreven.
Materiaal en afwerking
Het monument is zoals voorge
schreven in de leveringsvoorwaar
den van 5 december 1888 vervaar
digd van Savonnières, tegenwoor
dig ook wel Brauviller genoemd.
Dat is een zachte, gelijkmatige, fijn
korrelige en zuivere Franse kalk
steen en geen 'zachten zandsteen',
zoals in de overeenkomst wordt
omschreven. De steen komt uit
groeven in het departement Meuse
en is goed bestand tegen wisse
lende weersinvloeden doch niet
polijstbaar (3). Savonnièresteen is
op het einde van de 19e begin 20e
eeuw op grote schaal ook in ons
land toegepast. Onder andere bij
restauraties welke in die periode
onder leiding van de dienst der Ge
nie aan de toenmalige kazerne het
Markiezenhof zijn uitgevoerd.
Doch ook lang daarvoor, zoals bij
voorbeeld voor een groot deel van
de Romeinse Nehalennia, altaren
die in 1970 uit de Oosterschelde
werden opgehaald (4). Daaruit
blijkt dat het een natuursteensoort
is die prima geschikt is voor beeld
houwwerk
De zichtzijden van alle aan ons
monument toegepaste natuurste
nen onderdelen zijn van oorsprong
als geschuurd uitgevoerd en in
principe naturel gelaten behou
dens de bol en de letters van de
tekst in de obelisk De natuursteen
kleurt grijswit tot crème afhankelijk
of ze droog of nat is.
De letters zijn in aanvang beplakt
met bladgoud op een rode onder
grond. De bol en de punten zijn
Afb.2. Oorspronkelijke natuurstenen
obelisk met bol in een loods bij steen
houwerij De Kort te Bergen op Zoom
tijdens het met behulp van Peel Away
verwijderen van de later aangebrachte
vetjlagen (Foto: C. Booij, aug.1998).
verguld op een gele ondergrond
die eerst met een witkleurige laag
bleek te zijn voorbewerkt.
Na 1945 is men begonnen om alle
natuursteen, uitgezonderd de bol
met de plinten, wit/crème kleurig
te schilderen en zijn de letters van
de tekst vervolgens met zwart geac
centueerd. Zo goed als zeker is
men tot het schilderen overgegaan
om de slechte staat waarin de steen
in de loop der jaren was komen te
verkeren te maskeren en om daar
mee de uitgevoerde reparaties aan
het oog te onttrekken. Bovendien
zal het nodig zijn geweest om de
steeds weer opgespoten graffitiver-
vuiling weg te werken.
Het verloop van de
herstelwerkzaamheden
In de tweede helft van 1998 zijn er
ingrijpende herstellingen uitge
voerd aan de gedenknaald, vrijwel
zeker het oudste vrijstaande monu
ment van Bergen op Zoom ge
plaatst in de openbare ruimte en
eigendom van de Gemeente. De
werkzaamheden werden op initia
tief van de gemeentelijke beelden
commissie in opdracht van het col
lege van Burgemeester en Wethou
ders (brief d.d. 05-06-1998) in
hoofdzaak uitgevoerd door vader
Toon en zoon Kees de Kort van de
gelijknamige steenhouwerij te Ber
gen op Zoom. Dat geschiedde op
basis van voorafgaande prijsvor
ming gedateerd 22-04-1998, aange
vuld 28-08-1998. De werkzaamhe
den werden georganiseerd en bege
leid door de betreffende ambtelijke
beeldencommissie bestaande uit
Johanna Jacobs, Jan van Loon,
Cees Vanwesenbeeck en Kees
Booij.
De noodzakelijke 'restauratie' zorg
de uiteindelijk voor een complete
metamorfose, herstelde de oor
spronkelijke uitstraling van het mo
nument en kostte totaal f 28.000,-
inclusief 17,5% B.T.W. In 1889 be
droegen de totale kosten voor het
realiseren van de gedenknaald na
genoeg f 100,-. (5).
Begin 1996 was de noodzaak van
een restauratie van het herinne
ringsmonument binnen de ambte
lijke organisatie al onderkend en
bestuurlijk aangekaart. Toen is zelfs
even overwogen om het gelijktijdig
te verplaatsen naar de locatie van
de Regionale Scholengemeen
schap 't Rijks' aan de Burgemeester
Stulemeijerlaan. Een en ander kon
echter geen doorgang vinden door
het ontbreken van de benodigde fi
nanciën. Bestuurlijk is vervolgens
besloten om met ingang van 1997
jaarlijks in de begroting f 12.500,- te
reserveren voor het onderhoud e.a.
van de beelden in de openbare
ruimte. Het grootste deel van het
budget van 1997 t/m 1999 is dus
opgegaan aan het herstellen van de
onderhavige gedenknaald.
Zoals al gememoreerd was de ge
denknaald de laatste jaren in een
deplorabele staat komen te verke
ren. De later aangebrachte verfla
gen bladderden af, onderdelen van
het postament en ook de obelisk
vertoonden scheuren en loszit
tende pellen steen. Met name hoe
ken van het postament waren afge
broken ten gevolge waarvan kope
ren doken bloot waren komen te
liggen met nadelige gevolgen.
Kortom er moest iets gebeuren om
het monument in het park voor de
toekomst te behouden. Begonnen
werd om de gedenknaald te de
monteren, uitgezonderd de funde
ring en basisplaat A, en over te
brengen naar de werkplaats van
steenhouwerij De Kort (Afb.l).
De onderdelen B, C en D van het
postament waren niet te handha
ven, dat was van stond af aan dui
delijk Ze zijn gecopieerd. Het was
96
De Waterschans nr. 3 1999
gelukkig mogelijk dat te doen in
het originele materiaal dat nog ver
krijgbaar was in Frankrijk
De bakstenen fundering bleek in
goede staat en is alleen waar nodig
met een zand cement- kalkmortel
aangesmeerd. De natuurstenen ba
sisplaat is ter plaatse eerst van de
later aangebrachte verflagen ont
daan, met een reparatiemortel her
steld en vervolgens grijskleurig ge
sausd om de reparaties aan het oog
te onttrekken hetgeen overigens
minder goed is geslaagd.
Het herstellen van de obelisk en
de bol
Uitgangspunt, na vooronderzoek
was om obelisk en bol te restaure
ren. Daartoe moesten eerst de latei-
opgebrachte verflagen worden ver
wijderd. Dat is gedaan in een loods
bij de steenhouwerij door mede
werkers van het schilders- en afwer-
kingsbedrijf van vader en zoon Jos
en Justus Krijger te Bergen op
Zoom. Dit bedrijf verzorgde al het
schilder- en verguldwerk aam het
monument. Het verwijderen van de
verflagen is gebeurd met behulp
van Peel Away (Afb.2). Dit systeem
om verflagen te verwijderen wordt
in de restauratiewereld vaak toege
past. Het wordt in de vorm van de-
Ajb.3. Oorspronkelijke obelisk na het
verwijderen van de vetjlagen. De steen
bleek toen zo veel scheuren, beschadi
gingen en reparaties te bezitten dat de
obelisk niet was te handhaven
(Foto: C.Booij, sept 1998).
kens opgebracht, moet enkele da
gen intrekken en de ondergrond na
verwijdering van dekens met verf
goed nagespoeld en afgewassen
worden.
De bol en de punten bleken kwali
tatief nog in goede staat hetgeen
helaas niet van de obelisk gezegd
kon worden. De natuursteen en de
letters van de tekst verkeerden na
melijk in slechte staat. Vele kleine
reparaties, o.a. verricht met behulp
van een soort schilderstopverf, wa
ren zichtbaar geworden en letters
waren beschadigd. Wat vooral ver
ontrustte waren de scheurvorming
en grotere beschadigingen zowel
bovenaan, onder de bol, als aan de
basis (Afb.3). Na ampel overleg
werd besloten ook de obelisk in het
nog verkrijgbare authentieke mate
riaal te vernieuwen omdat handha
ven en restaureren onverantwoord
zou zijn.
Dus werd in Frankrijk nieuwe na
tuursteen voor de obelisk besteld
en in vorm gezaagd aangevoerd.
Die bleek bij grondige inspectie
een bijna niet zichtbare scheur
overlangs te hebben. Met spoed
werd een nieuwe obelisk besteld,
de tijd ging dringen, er was intus
sen een datum vastgesteld voor de
officiële onthulling van het her
stelde monument (17 november
1998). Dit exemplaar voldeed in
vorm, afmetingen, kwaliteit en vlak-
afwerking wel aan de eisen doch
was verzadigd van water (groef-, re
gen- en zaagmachinewater). Daar
door was het nauwelijks of niet
mogelijk voor Kees de Kort om de
letters van de tekst behoorlijk in de
steen te hakken op korte termijn
(Afb.4). Bij natte steen blijft tijdens
het hakken de steen namelijk aan
de beitel kleven terwijl, om een
goede scherpe letter te krijgen, de
steen van de beitel weg moet sprin
gen.
Omdat de tijd drong en er dus let
ters gehakt moesten worden en ook
nog met bladgoud beplakt, diende
de natte steen op een of andere
manier gedroogd te worden of er
zou een nieuwe droge obelisksteen
besteld moeten worden zo die ver
krijgbaar was. Gekozen werd om te
trachten de steen zelf te drogen
omdat de tijd voor een nieuwe
droge levering er niet meer in zat.
Daarvoor is in een werkplaats met
behulp van zeilen een kleine
ruimte afgesloten om de steen in te
plaatsen en is met behulp van en
kele gehuurde ontvochters een
aantal dagen intensief 'gedroogd'
en regelmatig gecontroleerd met
vochtmeters totdat de natuursteen
voor de letterhakker en vergulder
een werkbaar vochtniveau had be
reikt. Alleen al in het weekend eind
oktober 1998 werd in de gesepa
reerde ruimte 50 liter water door de
ontvochters opgenomen.
De in de obelisk aangebrachte
tekst bestaat uit 121 cijfers en let
ters (Kapitalen), enkele leestekens
en 2 vijfpuntige sternen. De tekst is
weergegeven in 13 regels met zeven
variabele letterhoogten. Een en an
der is vrij primitief uitgevoerd. Ty
pografisch gezien is het geheel ze
ker niet als voorbeeld te gebruiken.
Even is met de gedachte gespeeld,
toen bleek dat de obelisk niet ge
handhaafd kon worden, om een
ander gaver lettertype te gaan ge
bruiken en dan eenduidig uit te
voeren. Daaromtrent is extern ad
vies ingewonnen doch uiteindelijk
is om historische en principiële re
denen toch besloten om de tekst
met alle onvolkomenheden aan te
houden en exact over te zetten,
handmatig gehakt en belegd met
bladgoud (dubbeltorengoud).
De bol met punten kon gaaf gelost
worden van de onbruikbaar gewor
den obelisk en is compleet met de
oorspronkelijke aangepaste kope
ren dook hergebruikt. Dit onder
deel werd weer verguld (met dub
beltorengoud). Al het verguldwerk
gebeurde in de gunstige atmosfeer
van het schildersatelier.
Bij het opbouwen van de gedenk
naald is met uitzondering van de
bol verder gebruik gemaakt van rvs
(roestvrijstalen) doken.
Van het idee om de natuursteen te
behandelen met een anti-graffiti
middel is afgezien omdat de kans
op verkleuring zeker aanwezig was,
het risico van aantasting van de
steen denkbeeldig en omdat er on
voldoende zekerheid kon worden
verkregen over de (blijvende) effec
tiviteit van de mogelijke producten.
Voorzieningen voor een goede be
gaanbaarheid in het park tijdens
het demonteren en weer opbou
wen van de gedenknaald alsook het
opnieuw aanplanten c.a. van het
omliggende perkje na de herstel
werkzaamheden werden verzorgd
97
