De Registres Civques van Bergen op Zoom en
Wouw: voer voor genealogen
1
r
r
r
De Waterschans nr. 4 1999
drs. Puck Meijer
De context
Tussen begin 1810 en eind 1813
maakte Nederland officieel deel uit
van Frankrijk. Het Franse grondge
bied in Europa was verdeeld in de
partementen, arrondissementen en
gemeenten. De oude lands- en pro
vinciegrenzen verdwenen van de
kaart en Brabant werd als gevolg
daarvan bij keizerlijk decreet van 26
april 1810 in twee delen gesplitst.
Bergen op Zoom hoorde bij het wes
telijk departement, het Departement
des Deux Nethesmet Antwerpen als
hoofdstad. Het departement werd
geleid door een prefect, Voyer d'Ar-
genson (1), die direct verantwoor
ding schuldig was aan Parijs. Daar
onder viel onder andere het arron
dissement Breda met onderprefect P.
Peppe. Bergen op Zoom was een
van de gemeenten die er deel van
uitmaakten. De gemeentebesturen
van de mairies (gemeenten) beston
den uit een maire (burgemeester),
adjoint-maires (een soort wethou
ders) en een conseil municipal (mu-
nicipalen, een soort gemeenteraad).
Napoleon benoemde op 22 septem
ber 1810 het gemeentebestuur van
Bergen op Zoom, dat bestond uit
burgemeester Gerard Vermeulen, 2
wethouders en 30 municipalen (2).
Het ontstaan van het Registre
Chique
Na de Franse Revolutie in 1789
vonnden vele wetten en wetboeken
een breuk met het oude recht en de
plaatselijke gewoonten. Met de re
gelgeving kwam ook de Franse ad
ministratie in gebruik die strikt hië
rarchisch werkte. De keizer was de
hoogste instantie, gevolgd door de
minister van Binnenlandse Zaken,
de prefect, de onderprefect en tot
slot de burgemeester.
Deze regelgeving van hoog naar laag
is goed te volgen in de totstandko
ming van het Registre Chiqueeen
Registre Civique de la Commune de Berg-op-Zoom, Arrondissement
de BredaDépartement des Deux - Nethes.
4&#A(zó',
r
7
*r
y
y
y
y
Ajb.l. Eerste blad van het Registre Civique van Bergen op Zoom, 1813.
lijst van kiesgerechtigden. Keizer Na
poleon zette de invoering ervan op
gang door het uitvaardigen van een
decreet op 17 januari 1806. Na de
inlijving gaf minister van Binnen
landse Zaken J.P. Bachasson de
Montalivet op 12 april 1812 op
dracht het decreet in Nederland uit
te voeren. In een rondschrijven
deelde hij alle prefecten mee, dat zij
verplicht werden om Registres Civi-
ques aan te leggen volgens nummer
1198 van de Code Civil (of Code
Napoleon). De prefect paste de in
structies (3) aan en stuurde ze naar
de onderprefect. Deze gaf de in
structies door aan de burgemeesters
die ze uitvoerden. Elke burgemeester
liet huis-aan-huis de gegevens van
de volwassen mannen noteren op
een lijst. De burgemeester onderte
kende de lijst en stuurde die tenig
naar de onderprefect. Deze stelde
hieruit het definitieve Registre Civi
que samen, letterlijk vertaald het bur-
gerregister (4). Om te kunnen stem
men kreeg elke geregistreerde man
een Carte Civique (5) uitgereikt waar
mee hij kon aantonen dat hij was in
geschreven. Het Registre Civique van
Bergen op Zoom bevat 906 kiesge
rechtigden, het register van Wouw
471. In 11 kolommen staan de vol
gende gegevens genoteerd: het volg
nummer, de datum van inschrijving
(in beide registers het jaar 1813), de
achternaam van de kiesgerechtigde,
de voornamen, het beroep, de ge
boortedatum, het kanton (zie onder
De stemgerechtigdende sectie van
het kanton, de gemeente en ruimte
om mutaties in aan te geven.
De stemgerechtigden
In het eerste artikel van het keizerlijk
decreet wordt bepaald dat artikel 2
en 6 van de grondwet uitgevoerd
moeten worden. In artikel 2 wordt
een omschrijving gegeven wie als
stemgerechtigde wordt beschouwd:
iedere man die in Frankrijk geboren
is en daar ook woont, die de leeftijd
156
De Waterschans nr. 4 1999
4/6.2. Aankomst van Napoleon en Marie-Louise te Antwerpen op 1 mei 1810
(Detail. Schilderij van Louis Philippe Crépin (1772-1851). Bibliothèque Diiers,
Parijs.
van 21 jaar heeft bereikt en die zich
in het Registre Civique van zijn arron
dissement heeft laten inschrijven. In
artikel 6 wordt daar nog aan toege
voegd dat men een jaar lang in het
arrondissement gewoond moet heb
ben om het burgerrecht uit te mo
gen oefenen.
Een kanton was een deel van een ar
rondissement dat groter was dan een
gemeente. Het omvatte het werkge
bied van een vrederechter en de ba
sis voor verkiezingen door middel
van de kantonale vergaderingen. De
keizer benoemde de voorzitter daar
van en stelde de agenda op. De
voorzitter benoemde de twee oudste
en de twee rijkste burgers van het
kanton als stemopnemers. Deze vijf
samen stemden voor een secretaris
(6). De andere deelnemers beston
den uit alle kiesgerechtigden van het
kanton. Het minimum en maximum
aantal deelnemers was wettelijk vast
gesteld door een kanton te verdelen
in secties die bestonden uit 150 tot
400 stemgerechtigden (7).
De keizer riep op 12 juni 1813 de
kantonale vergadering in Bergen op
Zoom bijeen. Burgemeester Gerard
Vermeulen was voorzitter van het
kanton Bergen op Zoom dat negen
secties omvatte. De prefect wees de
vergaderplaatsen aan: le sectie:
Grote Kerk te Bergen op Zoom; 2e
sectie: Waalse Kerk te Bergen op
Zoom; 3e sectie: stadhuis te Bergen
op Zoom; 4e sectie: parochiekerk te
Halsteren; 5e sectie: parochiekerk
van Ossendrecht; 6e sectie: pa
rochiekerk van Woensdrecht; 7e sec
tie: kerk van Nieuw-Vossemeer, 8e
sectie: parochiekerk van Wouw; 9e
sectie: kapel van Moerstraten.
Als gevolg daaivan stelden de kiezers
op 29 juli (8) voordrachten op voor
de verldezing van een vrederechter,
een plaatsvervangend vrederechter
en de municipalen. De vergadering
kwam dat jaar nog eenmaal bijeen,
daarna kwam er een einde aan het
Franse bewind (9).
Het Registre Civique als bron
Hoe betrouwbaar een bron is hangt
ook af van de volledigheid. Na ver
gelijking van het aantal mannen dat
geregistreerd staat en het aantal
mannen dat bekend is uit andere
bronnen kan over het algemeen de
conclusie worden getrokken dat 10%
tot 30% van de mannen niet voor
komt in het Registre Civique. Het is
niet bekend hoe groot het aantal
kiesgerechtigde mannen in het kan
ton Bergen op Zoom is geweest. De
totale bevolking van de stad Bergen
op Zoom bedroeg in deze periode
om en nabij de 6100 zielen. Waar
schijnlijk inclusief de militairen die
met hun gezinnen in de stad gele
gerd waren 10). Volgens de lijst van
uitgebrachte stemmen (11) zijn er
1016 stemmen uitgebracht. Een per
centage kan op grond van deze on
volledige gegevens niet berekend
worden.
Er zijn verschillende oorzaken die
mogelijk een rol hebben gespeeld in
het aantal niet-geregistreerden. Mis
schien zijn er mannen geweest die
bewust de registratie ontdoken om
niet in het leger van Napoleon te
recht te komen. Wantrouwen over
het gebruik van de lijsten is denk
baar omdat ze heel goed voor an
dere doeleinden te gebruiken zou
den zijn, bijvoorbeeld om dienst
plichtigen en belastingontduikers op
te sporen. Een andere oorzaak zou
kunnen zijn dat seizoenarbeiders en
migranten buiten de inschrijving vie
len omdat de lijsten werden opge
steld in de zomer. Juist in die pe
riode trokken veel seizoenarbeiders
van de ene plaats naar de andere. Er
was bovendien sprake van migratie
door politieke en militaire conflic
ten, voedselschaarste en een crisis in
de handelsgebonden nijverheid.
Hieruit zou kunnen volgen dat jon
gere mannen en seizoensarbeiders
ondervertegenwoordigd zijn in de
lijsten. Al dan niet bewuste ontdui
king was overigens niet moeilijk om-
157
Inscriptions
■Qualifica
Epoque
Lieux du domicile politique.
Mil cations.
1 N.° j Dates
N O M S.
PRÉNOMS.
tions.
del*
Naissance,
Canton.
Section
du
Canton.
commune.
Dates.
Motifs.
/A--..
C'CW
K.
y
t fZ,
smJVGjU
1"
f
(Jrcrt&c&A
pjecrsi/
/TjfP
r'
cA
.7
aiïyfeSï
étMUkr-
rJijyxd
O
y
//'wcS
giu-yj/
r"
Zc/ar
•eaZ/tWr*'
Zr Zr f L- ww
