Boekbesprekingen
J. A Duijnhouwer: Het nutsonderwijs bezuiden de grote rivieren.
Utrecht 1997 (ISBN 90-393-1952-9).
De Waterschans nr. 4 1999
de bedoeling zich in veiligheid te
brengen op een schip, dat met het
lage tij op het droge vast was blijven
zitten. Maar onze mannen brachten
hen zo in het nauw dat degenen, die
het genoemde schip niet konden be
reiken, zich in zee wierpen die een
lagune vol aalscholvers leek. Toen
zij zagen, dat ze de zeeann die het
land binnendringt niet konden over
steken, maakten ze rechtsomkeer
om toch hun toevlucht te zoeken op
het schip en eronder. Maar ze wer
den zo in het nauw gebracht door
de onzen dat zij, het schip in de
steek latend, om niet te verdrinken
(onze kant uit) kwamen. En zo voer
den de onzen het ook uit, zonder ie
mand in leven te laten, alhoewel de
mannen op het schip aanboden
zich onvoorwaardelijk over te geven.
Maar voor de soldaten was het al
leen maar een aansporing en ze
doodden meer dan honderd perso
nen die in het schip (waren) en ze
staken de romp van het schip in
brand, zodat van de 900 opstande
lingen er nog geen zestig ontkwa
men. Mondragon stuurde twee van
de vijf vendels naar Bergen. De ove
rige drie, die te water waren gegaan
liet hij op krachten komen om de
volgende dag een compagnie Vla
mingen aan te vallen, die zich in Sint
Maartensdijk bevond en die vesting
te veroveren, met de bewaking waar
van een andere compagnie belast
was.
Veel voorname lieden stierven en
anderen werden gevangen genomen.
De soldaten kwamen er uit met de
modder tot aan het middel, beladen
met leren borstschilden en haakbus
sen en andere wapens. Zo keerden
ze terug naar Bergen en ze gingen
daar naar de kerk om God te danken
voor deze overwinning.
Tengevolge van deze nederlaag was
het leger van de vijanden in zo'n
ontredderde staat dat, als ons leger
er toevallig tegenaanloopt, het dat
leger gemakkelijk totaal onschadelijk
zal maken'.
Noten
drs. G.A. Huijbregts
Kennismaking
We hebben wederom een dissertatie
voor ons liggen. Ook deze keer van
een promovendus die het behalen
van zijn doctorstitel uitstelde tot hij
met vervroegd pensioen mocht
gaan. De heer Duijnhouwer komt
uit het onderwijs. Hij stond aan
meerdere scholen, alvorens op te
klimmen tot docent aan de pedago
gische academie van de Maatschap
pij tot Nut van 't Algemeen in Eind
hoven. Daar in de Lichtstad leerde
hij zowel 't Nut kennen als het ka
tholieke zuiden. Dat bracht deze
Zeeuw, geboren in het overwegend
gereformeerde Scherpenisse, op de
gedachte eens na te gaan, hoe de
onderlinge verhouding tussen de
Maatschappij tot Nut van 't Alge
meen en de katholieken van de bis
dommen Breda, Den Bosch en
Roermond was. Zijn studiegebied
omvatte Zeeuwsch-Vlaanderen,
Noord-Brabant en Limburg. Lange
tijd waren deze streken overwegend
rooms-katholiek, zij het in Zeeuws-
Vlaanderen alleen wat het oostelijk
deel betreft.
Het boek telt 548 pagina's en is ver
deeld in vijf perioden, respectievelijk
begrensd door de jaartallen; 1791-
1814; 1814-1859; 1859-1904; 1904-
1945 en de tijd na 1945. De schrijver
besteedt in hoofdzaak aandacht aan
de onderwijsactiviteiten van 't Nut.
Die betreffen vooral het lager- en
kleuteronderwijs. De scholen van 't
Nut gaan uit van een plaatselijke af
deling van de Maatschappij. Zo'n
plaatselijke afdeling noemt men een
departement. Sinds de oprichting
van't Nut in 1784 te Edam door Jan
Nieuwenhuyzen 'ter bevordering van
het cultureel en maatschappelijk
welzijn van individu en gemeen
schap, speciaal door onderwijs', zijn
er door de vereniging in Nederland
in twee eeuwen tijds 750 departe
menten opgericht, waarvan 39 in
Noord-Brabant, 7 in Limburg en 9
in Zeeuws-Vlaanderen. De eerste
plaats in Noord-Brabant met een
departement was Bergen op Zoom.
De stichtingsdatum is 16 juli 1791. In
1793 volgde Oudenbosch en in 1809
Leur, maar die kenden een kort be
staan.
Onze belangstelling richt zich vooral
op het Bergse departement. Het is
niet de eerste publicatie over dit on
derwerp. In 1962 verscheen het
boek: Streven naar sociale verheffing
in een statische stad: een kwart eeuw
arbeid van de Maatschappij tot Nut
van 't Algemeen in Betgen op Zoom
(1791-1816), geschreven door prof. dr.
H.FJ.M. van den Eerenbeemt en uit
gegeven in Tilburg als deel XI van de
reeks Bijdragen tot de sociale en eco
nomische geschiedenis van het zuiden
van Nederland. Ook Ch. C.M. de
Mooij schenkt in zijn boek Over Aris
tocraten, Keezen en Preekstoelsklim
mers; voorgeschiedenis en totstand
brenging van de omwenteling van
1795 te Bergen op Zoom (Tilburg
1981, nummer Lil van boven ver
melde reeks) aandacht aan 't Nut.
Duijnhouwers proefschrift bestrijkt
een groter gebied, een groter tijdvak
De Waterschans nr. 4 1999
Affi.l. Zinneprent op de oprichting van 't Nut, getekend in 1786 doorB. de Bak
ker.
en behandelt alle door de Maat
schappij in het zuiden opgerichte
bewaarscholen en scholen voor la
ger onderwijs.
Onze aandacht richt zich uiteraard
wat meer op hetgeen de auteur over
Bergen op Zoom vertelt, zonder
evenwel ons daartoe te beperken.
De Maatschappij tot Nut van 't
Algemeen
Het boek begint met een korte
schets van het ontstaan en de doel
stellingen van deze vereniging, 't Nut
is opgericht te Edam op het einde
van de achttiende eeuw (1784), de
eeuw van de Verlichting. De stichter
is Jan Nieuwenhuijzen, een doops
gezinde predikant. Enkele typische
opvattingen van de Verlichting lig
gen ten grondslag aan de nieuwe
vereniging. We noemen: Kennis is
deugd; de mens is van nature goed;
godsdienstige verdraagzaamheid e.d.
Vooral de eerste gedachte prikkelde
tot bevordering van het onderwijs.
Een ontwikkeld mens ziet in, hoe
dom het is om misdaden te bedrij
ven en dat zal hem weerhouden om
het slechte pad op te gaan. Er werd
zelfs beweerd: 'Bouw tien scholen en
je kunt weer een gevangenis slopen'.
Met de tweede stelling hadden gelo
vige mensen moeite, want ze druist
in tegen de leer van de erfzonde.
Een gunstig gevolg ervan was wel,
dat de rechtspraak humaner werd.
De derde stelling, de tolerantiege
dachte, vloeide voort uit de opvat
ting, dat alle godsdiensten gelijk zijn.
Het menselijk verstand is immers
niet in staat om uit te maken, op
welke manier God gediend wil wor
den. De Verlichting pleitte dan ook
voor afschaffing van de staatskerk
Het zijn ideeën die we ook tegenko
men bij dat andere kind van de Ver
lichting, de Vrijmetselarij. Dat droeg
ertoe bij dat vele leden en vrienden
van de Maatschappij tevens lid wa
ren van een loge. Ook in Bergen op
Zoom was dat het geval.
Een andere trek van 't Nut was lange
tijd de afkomst van de vereniging uit
het protestantisme, zij het uit de
niet-orthodoxe hoek 't Nut was
meer oecumenisch ingesteld. Pas in
1969 is de christelijke grondslag uit
de statuten verwijderd. Het onder
wijs op de nutsscholen was vanaf het
begin neutraal. Er werd geen gods
dienstles gegeven, (p. 57 e.v.) Toch
zou die protestantse oorsprong bij
dragen tot een afwijzing van 't Nut
door de katholieken.
Het departement van Bergen op
Zoom
Dat Bergen op Zoom al zo spoedig
een departement had, dankte het
aan de omstandigheid dat Bernar-
dus Bosch in die jaren in de stad als
dominee werkzaam was. Hij was een
naaste medewerker van Jan Nieu
wenhuyzen. Hij kreeg in de stad veel
medewerking van Willem van
Riemsdijk en Steven van Bronkhorst.
Als vurige patriotten waren ze in
1787 uit Arnhem weggevlucht uit
angst voor de wraak van de Prinsge-
zinden. Ze gingen in Antwerpen wo
nen en verhuisden in 1790 naar Ber
gen op Zoom, waar ze zich als boek
drukker en boekhandelaar vestigden.
Beiden werden ze bestuurslid van
het Bergse nutsdepartement. Op de
oprichtingsvergadering daarvan wa
ren 22 personen aanwezig. Gideon
van den Bergh werd de eerste secre
taris. Drie katholieken gaven zich op
als lid. In die tijd woonden er in Ber
gen circa 4.000 katholieken en on
geveer 1650 protestanten. Het aantal
leden van het departement was in
1791 22, in 1795 precies 100, in 1805
nog 10 en vijfjaar later 16.
Aanvankelijk ging de aandacht van
het departement alleen uit naar de
oprichting van een school. In het be
stuur zaten onderwijzers zoals Jacob
Timmerman, hoofd en kostschool
houder van de Franse school; Abra
ham de Wilde, hoofd van de open
bare school en P. Blaskens, hoofd
van de openbare school van Os-
sendrecht. De openbare school van
toen was in feite een protestantse
school. Alleen hervormde leerkrach
ten kwamen in aanmerking voor een
benoeming en de door hen ge
bruikte boeken waren kerkelijk goed
gekeurd door de van hogerhand be
voorrechte hervormde kerk.
De Nutsschool van Bergen op
Zoom
Eind 18de eeuw waren in Bergen op
Zoom veel armen. Hun kinderen ge
noten praktisch geen onderwijs en
hadden als analfabeten weinig mo
gelijkheden om iets van hun leven te
maken. Voor de gemeenschap waren
ze een schadepost, want ze moesten
leven van de bedeling. Bovendien
was het een crisistijd met veel werk
lozen. Het Bergse nutsdepartement
besloot om de zaak zeer praktisch
aan te pakken en onderwijs te com
bineren met werk. Daarvoor richtte
het een spin-, brei- en leerschool op
voor de kinderen onder de 12 jaar
en een avondcursus voor de kinde
ren ouder dan 12 jaar. Daarnaast
kwam er ook nog een avondteken-
school. Op 19 april 1794 ging er een
verzoek uit naar de gemeente voor
het oprichten van de eerstgenoemde
school en binnen een maand was de
toestemming binnen. Er was slechts
een restrictie: In de school mochten
geen oranjeliedjes worden gezon
gen. De meisjes leerden er sokken
en kousen breien en de jongens wer-
161
(1) Ham WA van. Merck toch hoe sterck. Stu
dies uit Bergen op Zoom 4, 1982, p.44 en 46;
(2) Motley j.L. La Revolution des Pays-Bas au
XVIe siècle, T.3, p.326,327; (3) Met dank aan
oud-collega Tj. de Jong voor zijn hulp bij de
vertaling.