beelden in de voorgevel van het stadhuis
te Bergen op Zoom
De
opgeknapt en geconserveerd
De Waterschans nr. 4 1999
Kees Booij
Afb.l. Gevel stadhuis vóór 1934 (foto GAB).
Al een aantal jaren was duidelijk
zichtbaar geworden dat de plastici
teit en het uiterlijk van de beelden
in de fraaie voorgevel van het mo
numentale stadhuis aan de Grote
Markt (1) door verwering en vervui
ling terugliepen. Er moest iets ge
beuren omdat de beelden anders
binnen niet al te lange tijd zouden
verworden tot gedrochten in steen,
zo meende het College van Burge
meester en Wethouders.
Daarom zijn de beelden in oktober
1998 uit de gevel verwijderd, elders
opgeknapt en geconserveerd en
eind april 1999 weer teruggeplaatst.
In dezelfde periode werd de raads
zaal op de begane grond aangepast
en heringericht en werd een perso
nenlift ingebouwd waardoor de
meeste van de vele verschillende
vloerniveaus in het stadhuis ook
met de lift bereikbaar werden. De
niveauverschillen zijn het gevolg
van het in de loop van de geschie
denis samenvoegen van drie hui
zen tot een stadhuis. Gelijktijdig
werden sanitaire- en keukenvoor
zieningen verbeterd en uitgebreid
en kreeg het interieur een grote op
knap- en schoonmaakbeurt.
Het gaat in dit verhaal om beeld
houwwerk, vervaardigd en geplaatst
in 1936/38 tijdens de grote restau
ratie van het stadhuis en de voor
gevel.
- Een beeld voorstellende Sint-
Gertrudis (2) in een nis boven de
met geprofileerde natuursteen om
lijste doorgang naar de Sint-Anna-
straat, de zogenaamde St.-Anna-
poort.
- Een beeld voorstellende Justitia
(Rechtvaardigheid) in een nis cen
traal in de gevel op eerste verdie
pingshoogte.
- Een beeld voorstellende Pruden-
tia (Voorzichtigheid) in een nis
centraal in de gevel ter hoogte van
de tweede etage, boven het beeld
van Justitia.
- Een reliëfsteen waarin weergege
ven het stadswapen van Bergen op
Zoom met wildemannen, in de
borstwering van het bordes.
Het Sint-Gertrudisbeeld
Dit beeld werd ontworpen en ge
houwen in 1937 door de Bergse
beeldhouwer Piet van Dongen en
geplaatst op 17 maart 1938. De
hoogte bedraagt 78 cm en het is
vervaardigd in de natuursteen Cou-
tarnoux, een Franse kalksteensoort
die gedolven werd ten zuidoosten
van Parijs. Het is een weelderig ge
detailleerd beeld vol expressie en
bijzonder omdat beeld en staf uit
één blok steen zijn gehouwen.
Gertrudis (van Nijvel), een kloos
terlinge, patrones van de stad Ber
gen op Zoom, is afgebeeld als ab
dis. In haar rechterhand houdt zij
een kromstaf waartegen drie mui
zen omhoog klimmen en waaraan
het abdisvelum hangt. De beesten
symboliseren de beschenning die
zij bood tegen ratten- en muizen
plagen. Met de verzinnebeelding in
haar linkerhand wordt gerefereerd
aan haar betrokkenheid met de pa-
tronaatskerk aan de oostzijde van
de Grote Markt.
In 1988 is het beeld ook in brons
gegoten (3). Dat was mogelijk
dankzij een milde gever en aan de
hand van het gipsmodel dat nog in
bezit was van de echtgenote van de
beeldhouwer. Het werd door haar
tijdelijk afgestaan voor het gieten
van de kopie. Het gipsmodel is la
ter onbeschadigd in bezit van een
van de erfgenamen gekomen. De
bronzen kopie bevindt zich sinds
124
De Waterschans nr. 4 1999
Afb.2. Reliëfsteen
met stadswapen van
Bergen op Zoom in
borstwering bordes
stadhuis, vóór de
behandeling (Foto:
Kees Booij, augustus
1998).
1989 in de St. Gertrudiskapel aan
de Binnenschelde te Bergen op
Zoom.
Tijdens nader onderzoek van het
gevelbeeld, uitgevoerd op 1 decem
ber 1995 met behulp van de lad
derwagen van de brandweer (4)
werd vastgesteld dat veel details van
het bijna 60 jaar oude beeld, waar
onder het gezicht, waren vervaagd
mede door sterk vervuilde gips-
korstvorming en door uitspoelen
van de steen op de plaatsen waar
steeds directe beregening plaats
heeft gevonden. Daardoor was een
onwezenlijk 'zwart-wit' beeld ont
staan. Daarom mogen we blij zijn
dat er van het originele gipsmodel
in 1988 een bronsgietsel is ge
maakt.
Het beeld van Justitia
(Rechtvaardigheid)
Dit beeld werd ontworpen en ge
hakt door Frits J. van Hall te Slo-
terdijk in de periode 1936/38 in de
natuursteen Savonnières, een Fran
se kalksteensoort afkomstig uit een
groeve in het departement Meuse.
Het is ca. 150 cm hoog en werd
ook geplaatst op 17 maart 1938.
Justitia is de Romeinse personifi
catie der gerechtigheid. Hier afge
beeld in de vorm van een vrouwen
figuur met als attributen weeg
schaal en geheven zwaard. Zij ver
tolkt een van de deugden die op
het stadhuis (en het stadskantoor)
beoefend dienen te worden.
Ter illustratie een treffend 16e
eeuws gedichtje dat werd aange
troffen in het museum Plantin-Mo-
retus te Antwerpen.
Justitia schenckt het
snijdende sweert,
D'welck die goede doet
verblijde en quade vreesen,
Syn doorluchtichheyt,
die sy heeft lief en weert,
Als een beschermer van
weduwen en weesen.
De kosten voor het voorontwerp,
het gieten van het model op ware
grootte in gips en voor het hakken
van het beeld bedroegen 1450,00
exclusief de attributen zwaard en
weegschaal die van brons gemaakt
en verguld moesten worden (5).
Volgens mij zijn de toegevoegde
elementen echter vervaardigd uit
rood koper.
Het is een gracieus en ingetogen
beeld waarvan helaas fijn gedetail
leerde uitstekende onderdelen, zo
als o.a. de voeten, voor een groot
deel waren verweerd, zoals tijdens
het nader onderzoek op 1 decem
ber 1995 werd vastgesteld.
Verder was ook hier, net als bij het
Gertrudisbeeld, sprake van vuile
gipskorstafzetting op de dieper ge
legen delen waar geen directe bere
gening plaats heeft kunnen vinden.
Op horizontale delen was het be
gin van alggroei waarneembaar, ter
wijl op de beregende delen duide
lijk sprake was van verlies van op
pervlaktemateriaal door uitspoelen.
Het beeld van Prudentia
(Voorzichtigheid)
Dit beeld is van de geest en han
den van Mari S. Andriessen te
Haarlem. Het werd in de periode
1936/38 vervaardigd in de Franse
kalksteen Savonnières evenals het
beeld voorstellende Justitia. Het
Prudentiabeeld is ook ca. 150 cm
hoog en werd net als de andere
twee beelden in de gevel geplaatst
op 17 maart 1938.
Dit beeld, in de vonn van een vrou
wenfiguur, symboliseert de voor
zichtigheid en draagt als attribuut
in de rechterhand de spiegel (zelf
kennis). De spiegel als toegevoegd
element moest overeenkomstig af
spraak vervaardigd worden in brons
en verguld worden. Voor het ont
werpen, gieten in gips van het mo
del op ware grootte en het hakken
van het beeld was de gemeente een
bedrag verschuldigd van 1450,00
aan beeldhouwer Andriessen. De
kosten voor de bronzen spiegel wa
ren daarin niet begrepen.
Hier is nadrukkelijk sprake van een
gracieus en ingetogen beeld. Hoe
wel er ook aantastingen en sleet
zichtbaar waren, werd er toch min
der vuile gipskorstvorming en uit
spoeling tijdens het nader onder
zoek geconstateerd. Daarentegen
was er meer alggroei op het hoofd
en de rechter zijkant dan bij het
Justitiabeeld en is de verwering met
name aanwezig aan de draperie op
de linkerarm (4).
Bij de drie voorgaand beschreven
beelden was vervuiling en aantas
ting door de zure uitwerpselen van
duiven duidelijk zichtbaar.
De reliëfsteen
Deze in bas-reliëf gehakte steen is
een werkstuk van de beeldhouwer
N. van der Schaft die eertijds tevens
verbonden was aan het Rijksbureau
voor de monumentenzorg te 's-
Gravenhage. De steen meet 88 x
109 x 12 cm, is eveneens vervaar
digd in de periode 1934/37 uit een
Franse kalksteensoort en meer dan
degelijk in de borstwering van het
nieuwe bordes ingemetseld zoals
in 1998 bleek. Op de steen is afge
beeld het stadswapen van Bergen
op Zoom, zoals dat sinds 1817
wordt gevoerd, compleet met
kroon en ter weerszijden vastge
houden door een wildeman met
een knots. Ook hier was de plasti
citeit van het beeldhouwwerk te-
aiggelopen en vastgesteld werd tij
dens het nader onderzoek dat de
samenhang van de steen afnam.
Het bordes
De huidige gesloten natuurstenen
borstwering van het bordes, voor
de ingang van de stadhuisgevel,
met de reliëfsteen en bolbekronin-
gen boven de twee pilasters dateert
uit de restauratieperiode 1934/37
(6). Waarom de voor mijn gevoel
sierlijker ogende hardstenen borst
wering met de opengewerkte balus
trade, die zich tot aan het begin
van de restauratie van de gevel voor
125