De Waterschans nr. 1 2000
toch lukte het Karei IV om zijn
broer vrij te krijgen, zij het uiteraard
in ruil voor een hoge losprijs, op te
brengen door de Brabanders en
Limburgers. De Bergenaar moest
in zijn buidel tasten - niet alleen hij
natuurlijk - en heer Hendrik II, die
flink meegevochten had, kwam ook
bij deze gelegenheid zijn leenheer
met een grote som tegemoet. De
lasten van de op te brengen losprijs
trachtte men zo eerlijk mogelijk
over het hele hertogdom te sprei
den en daarom had er in 1374 een
volkstelling plaats, dat wil zeggen
een telling van de volwassenen die
gedurende driejaren achtereen een
bepaald bedrag konden betalen.
Bergen op Zoom bleek 1799 derge
lijke poorters binnen haar muren te
hebben. Het was daarmee een be
scheiden stadje, heel wat kleiner
dan bijvoorbeeld Antwerpen.
Onrust in de steden en op
het platteland
Naast de oorlogen tussen de staten
onderling waarbij dorpen en ste
den het moesten ontgelden, heer
ste er in de Nederlanden in die ja
ren ook heel wat onrust binnen de
steden. De macht in een Middel
eeuwse stad lag gewoonlijk in han
den van enkele rijke families, de
patriciërs. Macht corrumpeert en
ook de rijke poorters bezondigden
zich daaraan. Naarmate de gilden
zich meer bewust werden van hun
rol en betekenis voor de welvaart
van hun stad, durfden ze meer in
spraak en invloed op het bestuur te
eisen. Dat leidde nogal eens tot
opstanden en revoluties. De anna
len van bijvoorbeeld Brugge, Gent,
Brussel, Leuven en Luik kennen
bloedige botsingen. Ingrijpen van
hogerhand door hertog, bisschop
(Luik!) of heer moest de gemoede
ren dan weer tot bedaren brengen.
Op 15 april 1380 sloten de vorsten
van Vlaanderen, Brabant, Holland
en Henegouwen zelfs een verdrag
van onderlinge bijstand tegen
volksopstanden. Ook drie boeren
opstanden, spontane woedeuit
barstingen van uitgemergelde boe
ren, deden de bezittende klasse de
schrik om het hart slaan. We heb
ben het dan over de opstand van
de 'Kerels van Vlaanderen' in 1328,
de zogenaamde Jacquerie van de
Franse boeren in 1358 (Jacques
Bonhomme oftewel Sjaak Goedzak
is een bijnaam voor de Franse
boer) en het oproer van Engelse
boeren in 1381. De Bergenaren en
de boeren van Wouw en de Zuid
westhoek hielden zich voor zover
bekend rustig in deze jaren.
Het Groot Privilege van 1365
De datum 20 januari 1365 is in de
geschiedenis van Bergen op Zoom
een belangrijke mijlpaal. Op die
dag besloot heer Hendrik 1 om
'onse goede lieden der poort van
Berghen' een Groot Privilege te
'schenken'. Het tijdstip was mis
schien wat ongewoon - je verwacht
zo'n 'blijde inkomste' eerder bij het
aantreden van een nieuwe heer -,
welkom is zo'n cadeautje altijd.
Maar het was veel meer dan dat. In
het Groot Privilege werden zoals
gebruikelijk alle vroegere privileges
weer bekrachtigd. Er stond dus op
nieuw in dat de poorters van Ber
gen waren vrijgesteld van alle
heffingen ten gunste van hun heer,
uitgezonderd dan de vier bekende
uitzonderingen: het loskopen van
de heer, de ridderslag van zijn
zoon, het huwelijk van zijn dochter
of het meedoen van de heer aan
een kruistocht. Nieuw was de be
paling dat een Bergenaar niet op
de pijnbank gelegd mocht worden.
Dat was aardig meegenomen na
tuurlijk maar veel belangrijker was
de promotie van de twee jaarmark
ten van Bergen op Zoom tot vrije
jaarmarkten. Daarmee gaf Hendrik
I eigenlijk meer dan hij kon waar
maken: maar gelukkig voor Bergen
op Zoom was zijn heer uitgegroeid
tot een man met invloed in het
hertogdom en dat maakte veel
goed.
Eerst iets over jaarmarkten. Bij het
drijven van handel is er behoefte
aan plaatsen waar kopers en verko
pers elkaar treffen, een markt, hal
of beurs. De donderdagse week
markt kent Bergen op Zoom al
eeuwenlang. Ze was en is meer be
doeld voor de stad en de naaste
omgeving. Een jaarmarkt mikte op
de handel van verre. Reeds voor het
jaar 1000 waren bijvoorbeeld de
zes jaarmarkten van Champagne
(Troyes, Provins, Noyon e.a.) zeer
bekend. Daar ontmoetten de koop
lieden van Noord-Italië hun colle
ga's uit Vlaanderen, Engeland,
Rijnland enz. Op vaste tijden arri
veerden ze er met hun waren en
hadden dan een week nodig om al
les uit te stallen, enkele dagen voor
het laten zien van hun aanbiedin
gen, enkele weken voor de echte
handel en daarna weer meerdere
dagen voor het regelen van de be
talingen, het opruimen en het ver
trekken naar de volgende jaar
markt. Alles bij elkaar duurde zo'n
markt toch wel een week of zes.
Het was voor de koopman altijd
prettig als een andere jaarmarkt,
liefst niet te ver weg, nauw aansloot
bij de zo juist door hem bezochte.
Een vrije jaarmarkt had twee grote
voordelen boven een gewone, niet-
vrije, jaarmarkt, te weten markt-
vrede en geleide. Dat waren de
twee toverwoorden. De marktvrede
hield in dat tijdens een vrije jaar
markt niemand mocht worden ge
arresteerd vanwege onbetaalde re
keningen van een stadgenoot. Na
tuurlijk waren er ook toen wanbe
talers. Als men die niet voor de
rechter kon slepen, omdat ze bij
voorbeeld uit een andere stad kwa
men, dan gijzelde men een wille
keurige stadgenoot van de schul
dige tot die de rekening had vol
daan. Op een vrije jaarmarkt mocht
dat niet.
Het geleide betekende dat de
koopman die op weg was naar een
vrije jaarmarkt of daar vandaan
kwam, onderweg om geen enkele
reden mocht worden lastiggevallen,
tenzij hij zelf in overtreding was.
Natuurlijk was voor het handhaven
van dit privilege de medewerking
van de overheid nodig die de eer
biediging van die voorrechten des
noods met geweld kon afdwingen.
In het geval Bergen op Zoom was
de eerstaangewezene wat dat be
treft de hertog van Brabant. Het zal
wel aan de goede contacten van
Hendrik I met Wenceslas en Jo
hanna toe te schrijven zijn, dat van
die kant alle medewerking werd
verleend. In hun Blijde Inkomste
hadden zij trouwens reeds het vrije
verkeer over de Brabantse wegen
gewaarborgd. Er moesten evenwel
vaak meerdere grenzen worden ge
passeerd en niet altijd ging dat zon
der problemen. De archieven van
Bergen op Zoom bevatten heel wat
processtukken over schending van
de vrije marktrechten. Een beroep
op de hertog bood dikwijls uit
komst, soms zelfs als de hertog zelf
de schuldige was.
Naarmate de handelswereld meer
overtuigd raakte dat het Groot Pri
vilege van Bergen op Zoom geen
dode letter was, groeide internatio
naal de belangstelling voor de stad.
Zij kende een Paasmarkt en een
20
De Waterschans nr. 1 2000
Koudemarkt. De Paasmarkt werd
officieel aangekondigd op Witte
Donderdag, begon enkele dagen
na Pasen en eindigde ongeveer zes
weken later. De aankondiging van
de Koudemarkt gebeurde op 1 no
vember (Allerheiligen) en de ope
ning was dan 14 dagen daarna.
Het zijn deze twee jaarmarkten ge
weest die veel hebben bijgedragen
tot een tijd van economische bloei
en welvaart van de jonge stad Ber
gen op Zoom. De verheffing tot
vrije jaarmarkten kwam eigenlijk
op een gunstig moment. De mark
ten van Champagne raakten uit de
gratie door de onrust en de onvei
ligheid van de Honderdjarige Oor
log en door het feit dat de Italianen
liever met schepen rechtstreeks
naar Brugge reisden. Prettig voor de
kooplieden was ook dat de Bergse
Paasmarkt gevolgd werd door de
Antwerpse Pinkstennarkt, die na
sluiting weer aansloot bij de Mid
delburgse markt en die weer bij de
Antwerpse Bamismarkt. Zo ont
stond er een lange, aaneengesloten
periode van ongestoord handeldrij
ven. Van het stadsbestuur werd heel
wat initiatief vereist om tijdig de
nodige infrastructuur in huis te
hebben. Het onderbrengen van de
talrijke reizigers, het bergen van
grote hoeveelheden goederen van
allerlei aard, het sluiten van han
delscontracten en het vastleggen
van betalingsbeloften voor de sche
penen, het handhaven van de
goede orde, het beslechten van ge
schillen, het wisselen van geld, dat
alles vergde veel van de overheid
van een bescheiden stadje. In een
volgend hoofdstuk zullen we zien
hoe Bergen deze uitdagingen pa
reerde.
De Cruysommeganck
Aan de jaarmarkt werd graag een
godsdienstig element verbonden,
een kerkelijk feest met een proces
sie of ommegang. Er waren bij zo'n
markt teveel mensen op de been
om daar niet op in te spelen. Een
grote processie was altijd wel een
trekpleister, vooral als daar een of
andere wonderbaarlijke gebeurte
nis aan ten grondslag lag. Nog gro
ter werd de aantrekkingskracht als
er nieuwe wonderen gebeurden zo
als plotselinge genezingen, alleen
mogelijk door een ingrijpen van
hogerhand. De hemel had ook Ber
gen voorzien van een miraculeus
voorwerp, een oud kruis. Het bij
zondere ervan was dat het tegen de
stroom in op het Scheldestrand
was aangespoeld een reden om dit
kruisbeeld bijzondere eer te bewij
zen. Dat gebeurde elk jaar met een
Heilig Kruis Ommegang op de
tweede zondag na Pasen, midden
in de Paasmarkttijd. Even moesten
alle handelsbeslommeringen wij
ken voor de serene rust van een
plechtige processie door de hoofd
straten van de stad. Uit de stadsre
keningen blijkt dat zowel de we
reldlijke als de kerkelijke overheden
er alles aan deden om groots uit te
pakken. Ambachtsgilden, schutte
rijen, broederschappen, gezagsdra
gers hadden hun eigen plaats in de
ommegang. Ook het Allerheiligste
werd meegedragen, evenals het
wonderbaarlijke kruis en het beeld
van Sint Gertrudis. Bekende tafere
len uit de Bijbelse geschiedenis
werden plastisch uitgebeeld en
zelfs het folkloristische element
ontbrak niet. Aanzienlijke sommen
vulden de kerkkas en deden Bergen
op Zoom dromen van een hele in
drukwekkende kerk, een nieuw visi
tekaartje voor de stad.
De rampen van de veertiende eeuw
en Bergen op Zoom
Het valt op dat Bergen op Zoom en
in ruimer verband Brabant, weinig
sporen van de rampen van de veer
tiende eeuw hebben nagelaten, al
thans veel minder dan menige an
dere streek in Europa. Dat Brabant
helemaal de dans ontsprong, is te
kras uitgedrukt, maar dat de Ne
derlanden in vergelijking met grote
andere delen van Europa vrij gun
stig zijn weggekomen, is door re
cente onderzoekingen bevestigd.
De problemen begonnen eigenlijk
al in 1316 met een zeer ernstige
hongersnood door een totale mis
lukking van de oogst. Van de Pyre
neeën tot Rusland en van Schot
land tot Italië viel nagenoeg niets
binnen te halen. Het gevolg laat
zich raden. Een deel van de bevol
king kwam om en wie de ramp
overleefde, bleef danig verzwakt
achter, de gefortuneerden uitge
zonderd.
In 1337 begon de Honderdjarige
Oorlog (1337-1453), eigenlijk van
oorsprong een dynastieke oorlog of
successieoorlog, maar voor de ge
wone man op het platteland
maakte dat niets uit. Hij beleefde
elke oorlog als het plunderen,
brandschatten en verwoesten van
zijn schamele bezittingen en het
opbrengen van onmogelijke lasten,
zo hij het er al levend afbracht.
Huursoldaten begonnen de adel
lijke legers te verdringen. Ze hiel
den er geen idealen op na en voch
ten voor de meestbiedende. Afge
dankte troepen vormden dikwijls
criminele benden. In het begin van
de Honderdjarige Oorlog kwam
het buskruit in de mode. De
slimme westerse mens ging zijn
vernuft gebruiken om 'beter' wa
pentuig te bedenken. De wapen
wedloop was begonnen. De har
nassen raakten langzaam uit de tijd
en de steden schakelden over op
aarden wallen. Die waren moeilij
ker op te blazen. Hongersnood en
oorlog baanden de weg voor de
zwaarste ramp, de zwarte dood of
pest. Dit was een zeer besmettelijke
ziekte die uit Azië, via de Krim en
Konstantinopel op schepen van
Genua in 1347 Europa bereikte.
Vandaar verspreidde de ziekte zich
in een razend tempo over heel Eu
ropa tot in Scandinavië toe. Voor
een sterke, goed doorvoede patiënt
waren er overlevingskansen, maar
juist die groep was weinig talrijk.
De angst sloeg toe en groeide soms
uit tot razernij die zich keerde te
gen bijvoorbeeld geldschieters zo
als joden en lombarden. De gekste
geruchten deden de ronde: de jo
den zouden de waterputten heb
ben vergiftigd. Anderen zagen in de
pest de gesel Gods. God strafte de
mens voor zijn vele zonden. Hoe
kon men Gods toom bedaren?
Door boete te doen. Zo ontstond
de beweging van de flagellanten,
mensen die in processie van de
ene stad naar de andere trokken
om zich in het openbaar tot bloe
dens toe te geselen. Kerk en staat
stonden machteloos tegenover zo
veel onheil. We noemden ook
reeds de drie boerenopstanden van
deze eeuw. Het wegvallen in som
mige streken van de helft of meer
van de bevolking, had uiteraard
grote gevolgen voor de economie
en de welvaart. De verliezen in de
steden werden voor een deel ge
compenseerd door de trek van ve
len naar de stad. Hele dorpen stier
ven uit en vormden de zoge
naamde lost villages of Wüstungen.
Voor Bergen op Zoom had de
eeuw nog een bijzondere, onaange
name verrassing in petto. Het
mocht dan wellicht enig geluk heb
ben wat betreft 'pest, hongersnood
21
