De Waterschans nr. 1 2000
<tnic (^^cr fife1! gmoc» Jvtwtrhm«<
ST'WWM^irNxn
Iu^wWmw ^gwewnwf; ctT emjkr*
Utit'Vawi&^ttr iwn gelcgttr ode «o*fc
+*nletfj)tr 1 cS»«j M>bc»?'W»|(Vc^Wk&o?
ot»^»> Iwww oi
<Vppny i^eor*? ft"*1) tu&cty <n Wfctc
heufen ^j^xtpyottv W «n* try ^njkt-moc
met cot»t |Ut>>njO' <m^c
<tnet
én ptty Uibe \Mn
Imgtn optcn w'kjf^tw fnrj 6m»^ «tou^cöT
*»e fhttmgc gegtyiu*) l*Wify/«nfc twrlfc^k-
tv|r^<wtïrs>ctr gvlvjWwvj* öTtojwtw J#
tvyocuxti 4j> 1)Ch Vtvfï<nn<*
^CtllfcCtCrt WfVw^iMW'1^ Wirt rjfyotfvi P<tb
tt( <£nte fct« IjchwJw '\*m Wtatf-fj^eew 'fcwlNïWt—
toe o> l)d>Voi Ww Wsvfr" VjWïwr* tz frnttcn
^oc WWkw TV»! ^eïoop oT^cIowc^'Wtt-
«n hwr tnptMU»tiKitiij)Ch 'Viw Ibwlkwrt—
Ajb.3. Oorkonde waarbij Wenceslas en Johanna aan Bergen op Zoom het voorrecht
verlenen van vrijgesteld te zijn van beden (GAB).
voor toelating. In de twaalfde eeuw
ontstonden in Europa de eerste uni
versiteiten. De oudste zijn die van
Bologna, Parijs, Oxford en Cam
bridge. Ze zijn tussen 1100 en 1200
uit de praktijk gegroeid. Daarna is
het stichten van een universiteit een
privilege dat eeuwenlang is voorbe
houden aan de paus of een wereld
lijk vorst. Het was de zwakke, zelden
nuchtere hertog Jan IV van Brabant
(1415-1427) die op een helder mo
ment twee jaar voor zijn dood de
stad Leuven met een universiteit ver
rijkte, de eerste in de Nederlanden.
Drie van de vroegste leerlingen kwa
men uit Bergen op Zoom, drie
zoons van Jan I van Glymes.
Cultuur in de stad
In de steden woonden gefortu
neerde kooplieden die in navolging
van de vorsten tijd en geld over
hadden voor het verzamelen van
kennis en kunst. Het bezitten van
boeken was een kostbare luxe, want
ze werden met de hand geschreven
en geïllustreerd. Knappe kunste
naars calligrafeerden schitterende
manuscripten en sierden die met
juweeltjes van initialen en miniatu
ren. Maar die waren voor kloosters,
vorsten en enkele rijke burgers. In
librijen bibliotheken) kon men
boeken raadplegen, maar die lagen
daar wel aan kettingen. Lange tijd
was Latijn de taal voor boeken,
oorkonden en andere documenten,
maar de opkomst van de steden
bracht met zich mee dat de volk
staal meer en meer ingang vond.
Bergen op Zoom ging in die ont
wikkeling mee, zij het op beschei
den wijze. De blik richt zich dan op
de eerste plaats op de heer. Die
had relaties met de familie van de
hertog en met de kunstenaars in
diens omgeving. Hij bezocht Ant
werpen, Brussel, Mechelen en Leu
ven, belangrijke culturele centra.
De behuizing van de familie Bou-
tersem was steeds minder eigen
tijds. Ze hadden een bescheiden
onderkomen in de stad en enkele
kastelen in de omgeving, namelijk
in Wouw, Borgvliet en Halsteren.
Adellijke woningen ondergingen in
die tijd ingrijpende veranderingen.
De bewoners ruilden steeds meer
de sombere, eenzame, militaire
burchten in voor gezellige en ge
rieflijke woningen in de stad. De
Boutersems hebben dat proces niet
meer meegemaakt.
Hebben zij kennis genomen van de
eigentijdse publicaties? In de der
tiende en veertiende eeuw is er
heel wat geschreven, ook in het Ne
derduits. Een hele vruchtbare
schrijver in de dertiende eeuw was
Jacob van Maerlant. Hij schreef al
zijn werken in dichtvorm en zijn
kennis was zo veelzijdig dat zijn
werken samen als het ware een en
cyclopedie vormen van de toenma
lige wetenschap. Hij schreef op het
eilandje Voorne of in het stadje
Damme bij Brugge. Hij was be
vriend met Floris V, graaf van Hol
land en Zeeland (1256-1296). Deze
graaf had een kasteel op Voorne
(thans ligt op die plaats het dorp
Oostvoorne) en dicht bij dat kas
teel lag het dorpje Maerlant (later
opgeslokt door de stad Brielle) met
een kerkje en een hofstede. In dat
plaatsje werkte Jacob jarenlang als
24
De Waterschans nr. 1 2000
koster-schoolmeester in dienst van
de burggraaf van Zeeland, want dat
was de heer van Voorne. Reeds eer
der maakten we kennis met Al-
brecht en Johanna van die familie.
Later kwam het kasteel in handen
van de graaf van Holland en Zee
land en het was daar dat Jacob al
vroeg in aanraking kwam met de
jonge Floris, wiens leven in 1296
zo tragisch zou eindigen.
Het dorpje Maerlant had in Jacob
wel een zeer bijzondere koster
schoolmeester, een begaafde man
met een degelijke opleiding aan
een Latijnse school in Brugge.
Daar in Maerlant begon hij met
het schrijven van zijn vroegste wer
ken. Zijn eerste boek was een bio
grafie over Alexander de Grote
onder de titel Alexanders geesten
grote daden). Het boek telt zo'n
14.000 versregels en hij schreef het
in een halfjaar.
Later trok hij terug naar zijn ge
boortestreek en vestigde zich in
Damme. Daar is hij omstreeks
1300 overleden. Een standbeeld op
de markt houdt de herinnering aan
hem levendig. Hij wilde met zijn
publicaties in de volkstaal vooral
het gewone volk bereiken. Hij
schreef over de natuur, de bijbelse
geschiedenis, een handleiding voor
vorsten om goed te regeren (speci
aal bedoeld voor Floris) en een
zeer uitgebreide wereldgeschiede
nis, de Spiegel historiael. Dat boek
begint met de schepping en eindigt
in 1113. Anderen zouden het na
hem aanvullen.
Zijn voorbeeld als historieschrijver
vond navolging. De grote vorsten
en machtige steden stelden kro
niekschrijvers aan om hun daden
en belevenissen vast te leggen. Zon
historicus moest natuurlijk reke
ning houden met de wensen van
zijn opdrachtgever en waar moge
lijk diens partij kiezen. Erg objec
tief zijn die boeken daarom niet al
tijd maar ze verschaffen ons wel
talrijke gegevens. Bergen op Zoom
was in die jaren nog niet zover dat
het zich een eigen kroniekschrijver
kon veroorloven. In hoeverre de
boeken van tijdgenoten in de veer
tiende eeuw binnen de Bergse
veste doordrongen, blijft gissen. De
uitvinding van de boekdrukkunst
zou de verspreiding van boeken
veel algemener maken, maar dan
zitten we in de vijftiende eeuw, stof
voor een volgend hoofdstuk
Literatuur. Waar vind ik meer?
Naast de reeds vermelde literatuur
na de hoofdstukken 1 tot en met III
zij hier nog gewezen op de vol
gende werken: Het standaardwerk
over de Bergse jaarmarkten is:
Paas- en Koudemarkten te Bergen
op Zoom 1365-1565. Dit werk in
drie delen is geschreven door C.J.L
Slootmans en uitgegeven te Tilburg
1985. Van dezelfde schrijver is het
tweedelige: Tussen hete vuren: eco-
nomisch-sociale geschiedenis van het
potmakersambt te Bergen op Zoom
1400-1925. Tilburg 1970. Zie ook:
GA Huijbregts: De Engelse Natie in
Bergen op Zoom in De Waterschans
1998, nr. 4, p. 132-140.
Voor wat het onderwijs in de Mid
deleeuwse stad betreft hebben we
een goede inleiding in het boek
van P. Th. L M. Boekholt en E.P. de
Booy: Geschiedenis van de school in
Nederland vanaf de middeleeuwen
tot aan de huidige tijd. Assen/Maas
tricht 1987. Iets ouder, maar nog
goed baiikbaar is de studie van
R.R. Post: Scholen en onderwijs in
Nederland gedurende de Middeleeu
wen. Utrecht/Antwerpen 1954.
Voor de middeleeuwse cultuur in
het algemeen noem ik de volgende
twee werken, allebei uit het Frans
vertaald: Georges Duby: De Kathe-
dralenbouwers Portret van de micl-
deleeuwsche maatschappij 980-1420.
Austerdam/Brussel 1984 en: Jac
ques Le Goff: De cultuur van mid
deleeuws Europa. Amsterdam 1987
(2de druk).
De Zwarte Dood of builenpest
heeft heel wat onderzoekers bezig
gehouden. Voor een nadere kennis
making kan men gebruiken: Leo
Noordegraaf en Gerrit Valk: De
Gave Gods. De pest in Holland vanaf
de late middeleeuwen. Bergen (NH)
1988.
Over de dynastie Bourgondië pu
bliceerden Wim Blockmans en
Walter Prevenier in de reeks Ge
schiedenis en Cultuur Paperbacks
van Fibula het boek: In de ban van
Bourgondië. Houten 1988. Over Ja
cob van Maerlant is verleden jaar
een bijzonder aardig boek versche
nen: Maerlants Wereld, geschreven
door Frits van Oostrom. Amster
dam 1999.
Illustratieverantwoording. Afb.l.: H.
van der Horst. Geschiedenis van
Brabant. Nijmegen. Deel 1. 1983.
Blz. 291. Afb.2: Fotolino. Afb.3. Foto
GAB.
25