Koefles De militaire betekenis van het gebied Van kraagkap tot dakkapel Kijk in de Pot in vroeger jaren De Waterschans nr. 1 2000 Hans Heestermans In de vorige Waterschans schreef ik over de Franse woorden in ons dia lect. W.F Graafmans reageerde hierop met enige aanvullingen: planchetvensterbank, porte visee schuifdeur, lavebo en pepitre (zon der betekenis en ik vind deze woor den niet in mijn Franse woorden boek, de Petit Robert. Kent iemand ze?), suker, suiker en koeflesdakka pel. Ik betwijfel of suker uit het Frans komt: het is gewoon onze Bergse uitspraak van suikernet zo als we ruiken als ruken uitspreken. En van koefles weet ik zeker dat het niet uit het Frans stamt, althans: het is maar voor een deel Frans. Koefles is de verbastering van het woord keuvelends of keuvelens. En dat is, volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal: 'het sa menstel van balken dat den voor- en achterkant der kap van een mo len vormt' (U merkt dat hier enigs zins in ouderwetse bewoordingen is gedefinieerd en dat de naamvals vorm den is gebruikt: dat is terug te voeren op het feit dat men 150 jaar geleden aan dat Woordenboek is gaan werken en dat toen de spel ling De Vries en Te Winkel werd ge hanteerd). Dit keuvelends is op zijn beurt weer samengesteld uit keuvel, 'een het hoofd (schedel, achterhoofd en wangen) bedekkend en omgevend hoofddeksel, met een aanhangsel dat den nek en den hals omgeeft en de schouders bedekt; kraagkap' en ende 'uiteinde'. En die eerstge noemde keuvel hebben we ontleend aan het oudfranse euvele 'kap'. Als u zich een voorstelling kunt maken van zo'n kraagkap (je ziet ze wel op 16de en 17de eeuwse schil derijen) en u hebt enige fantasie, dan merkt u dat zo'n kraagkap en een dakkapel in vonn sterk op el kaar lijken en ook wel op zo'n mo lenkap. Overigens, er zijn maar weinig woorden die echt alleen maar in Bergen voorkomen en verder ner gens anders. Dat zijn dilleke'fiets', kul als liefkooswoord voor iedereen die je aardig vindt, ummekesum d'n dieje en Bargoense woorden als de nakere. Ook koefles behoort, voor zover ik kan nagaan, tot die kleine groep van karakteristiek Bergse woorden. Houdt ze in ere en gebruik ze vaak. W.P. van Riemsdijk Inleiding Enige tijd geleden vroeg de redac tie van de Waterschans mij om een destijds door mij gehouden voor dracht over het vroegere verdedi gingswerk 'Kijk in de Pof met haar directe omgeving ook in schrifte lijke vonn te publiceren. Deze voordracht was bedoeld als historische inleiding van de op 3 november van het vorig jaar gehou den presentatie van de gemeente plannen voor een 'parkachtige in richting' van een deel van het ge bied. Zoals uit publicaties in de plaatselijke dag- en weekbladen reeds bekend werd, zijn daarbij een aantal Bergse kunstenaars betrok ken, die de opdracht hadden om de historische aspecten van dit ge bied op originele en meer eigen tijdse wijze tot uitdrukking te bren gen. De daadwerkelijke reconstructie van het lunet Kijk in de Pot anno 1750 binnen een parkachtige om geving, alsmede plaatsing van bor den, voorzien van historische infor matie, zoals de Geschiedkundige Kring destijds had voorgesteld, vond bij de gemeente dus kennelijk maar weinig bijval. De inschakeling van kunstenaars bij dit project is mijns inziens toch geen onaardig idee gebleken, mits ook nog wordt gedacht aan een 26 De Waterschans nr. 1 2000 goed doordachte en aantrekkelijke presentatie van het verleden, ten behoeve van mensen die deze kunstvormen wellicht niét onmid dellijk kunnen associëren met de geschiedenis van onze destijds zo roemrijke vestingstad. Misschien een taak voor een groepje leden uit onze Geschiedkundige Kring? Doel van mijn voordracht was om het aanwezige gehoor iets te vertel len over het ontstaan van Kijk in de Pot en de betekenis van de destijds aldaar gelegen vestingwerken in het kader van de totale stadsverdedi ging. Het doel van dit artikel is ui teraard geen ander. Het wat minder interessante deel van de geschiedenis van dit gebied, te weten de inrichting en het ge bruik als garnizoensschietbaan, heb ik tijdens mijn voordracht ge presenteerd met behulp van wat 'plaatjes uit de oude doos'. Ik volsta hier echter met een enkele slotop merking en slechts één afbeelding. Voor een hoeveelheid feitenkennis omtrent de Bergse vestingwerken heb ik vanzelfsprekend gebruik ge maakt van het voortreffelijke boek werk 'Merck toch hoe sterek' van de hand van de oud-gemeentear chivaris W.A. van Ham, dat in 1982 door de Geschiedkundige Kring als Studie nummer 4 werd uitgege ven. Voor het overige ben ik terug gevallen op mijn in de loop der ja ren opgedane militaire kennis en ervaring, alsmede hier niet nader te specificeren literatuur omtrent bouw en aanval en verdediging van vestingen in verschillende tijdvak ken. Algemeen De belegering van een vesting be tekende om te beginnen het ont zeggen van de toegang tot de ves ting en haar directe omgeving aan troepen, die de vesting eventueel wilden ontzetten. Daarna volgden een of meerdere aanvallen op de vesting zelf. In een aantal gevallen konden op veelal traditioneel vast gestelde momenten onderhande lingen omtrent overgave plaatsvin den. Dat bespoedigde het beleg, waardoor ook verder bloedvergie ten achterwege kon blijven. Hoffe lijk optreden in oorlogsomstandig heden, zoals gebruikelijk tijdens ridderoorlogen, was daarna nog steeds in zwang. De uitvoering van beide acties min of meer tegelijkertijd bekortte na- tuurlijk de totale operatieduur maar vergde vanzelfsprekend inzet van meer troepen. De tijds- en ver rassingsfactor en het aantal belege ringstroepen spraken bij dergelijke operaties dus een duidelijk woordje mee, bijvoorbeeld bij het onverwacht naderen van een leger dat de bedreigde vesting wilde ont zetten. In tegenstelling tot een vesting, die louter omgeven was door land, had Bergen op Zoom een enonn voor deel door haar ligging aan het open water en het bezit van een haven. Een totale insluiting van de stad zou dan ook tevens een mari tieme blokkade van die haven bete kend moeten hebben ter voorko ming van de aanvoer per schip van voorraden en militaire versterkin gen, de evacuatie van de bevolking, de afVoer van gewonden, het mili taire en particuliere berichtenver keer en dergelijke. Door het ont breken van een (succesvolle) vijan delijke vloot heeft dit probleem voor de vesting Bergen op Zoom gelukkig nooit een rol van beteke nis gespeeld. Daarnaast werd een aanval, ingezet met een landing vanuit zee ter ver overing van een kust- of havenge bied, een mariniersoperatie dus. De factor terrein in de tweede helft van de 16de eeuw De allereerste en waarschijnlijk ook redelijk betrouwbare stadsplat tegrond uit die tijd is die van Jacob van Deventer (zie fig 1). Hij moet deze omstreeks 1560 in opdracht van de Spaanse koning Filips II hebben verkend en getekend. Daarop is in ieder geval nog geen spoor te bekennen van een verde digingswerk op de plaats van het huidige Kijk in de Pot. De naar het zuiden lopende hoge rand (aange geven met de rechterpijl) bestaat echter nog steeds en biedt de he dendaagse wandelaar, bijvoorbeeld vanaf het hoogste deel ervan even ten noorden van het Golden Tulip Hotel, uitzicht over het gehele Mar- kiezaatsmeer. Daarnaast zijn de getekende ves tingwerken nog te typeren als mid deleeuws (hoge muren en ronde torens) en beslist nog niet aange past naar de destijds modernste Italiaanse inzichten omtrent de vestingbouw (lagere en dikkere mu ren of omwallingen met lage voor uitstekende bastions i.p.v. hoge to rens). De tekenaar geeft echter ook. in tegenstelling tot ander kaartma teriaal van die tijd, een beeld van de directe stadsomgeving. De Spaanse koning Filips II lijkt met zijn spionnage voor de veroverings plannen van een achttiental jaren later dus al tijdig te zijn begonnen. Voorts suggereert Van Deventer op zijn tekening een stuk ingepolderd land ten zuidwesten van de stad maar toont ons verder geen bijzon derheden omtrent de begaanbaar heid. Persoonlijk stel ik mij daarbij ongeveer het terrein voor, zoals men dat thans kan zien vanaf de Kraaienberg, kijkend in westelijke richting. Het terrein zal er overi gens, gelet op de getijden van het 27 Ajb.l.

Periodieken

De Waterschans | 2000 | | pagina 15