De Waterschans nr. 2 2000
gemetseld in de hoop dat die zou
den gaan functioneren als klank-
potten (6) omdat de overwelfde
ruimte met de vloer van hardsteen
en gobertangetegels (waaronder
vloerverwarming) een vrij grote na
galm bezit. Helaas hebben ze geen
verbetering gebracht. Aardewerk
klankpotten werden vroeger in on
der andere het zuiden en westen
van Nederland, de Rijnstreek,
Frankrijk en Spanje in muren van
koorruimten in kerken aan de bin
nenzijde wel toegepast met de ope
ning naar de ruimte toe. De bedoe
ling daarvan was om de akoestiek
van het gesproken woord te verbe
teren. De nagalm in de kapel is te
ruggebracht door een vloerkleed
en vaandels aan de wanden.
Devotionalia
De belangrijkste devotionalia zijn
het altaar, de gevelsteen, twee Ma
riabeelden en een crucifix.
Het altaarde mensa, is vervaardigd
in tufsteen naar een ontwerp van
de beeldhouwer Niel Steenbergen
(7) in 1951 voor de kapel ter plaatse
van Steenbergsestraat no. 6. Afme
tingen: mensablad 89 x 136 x 17
cm. Totale hoogte 97 cm.
De voorzijde van de samengestelde
altaarbasis is door de beeldhouwer
voorzien van een medaillon met
een figuur van een ankerkruis in de
omlijsting van een koordornament.
Begin 1967 is het altaar overge
bracht naar dit vertrek. Toen is het
profiel van het blad gewijzigd. In
de basis is toen door de bouwers
een fles inhoudende een blad met
tekst ingemetseld.
De gevelsteen is eveneens van de
geest en de handen van Niel Steen
bergen. Blijkens het in de steen
aangebrachte jaartal is hij gereali
seerd in 1951 en aangebracht bo
ven de toegangsdeur van de kapel
in de Steenbergsestraat. Begin 1967
is de steen verplaatst naar de
nieuwe toegang in het complex aan
de Hofstraatzijde. Materiaal: Franse
kalksteen. Afmetingen: 40 x 45 cm.
Afbeelding: Maria met Jezuskind
gezeten op een lelie, uitgevoerd in
haut reliëf.
Madonnabeeld in de kapel. Dit 60
cm hoge beeld is gehouwen door
de Bergse beeldhouwer Piet van
Dongen (1895-1987) in een Franse
kalksteen en geplaatst op een ge
profileerde houten en bezande
console. In 1968 is het door Kees
Quik aan de Stichting Lievevrou-
wegilde geschonken ten behoeve
van de nieuwe kapelruimte. Het is
in de plaats gekomen van het hou
ten Mariabeeld dat tijdelijk door
het gemeentemuseum beschikbaar
was gesteld.
Het Mariabeeld op de achterplaats
van het Markiezenhof tegen de
prachtige lange licht gebogen
scheidingsmuur met de Hofstraat.
Het beeld is 90 cm hoog en ge
plaatst op een koperen console on
der een koperen baldakijntje. Het
kleurig geglazuurde terracotta
beeld dateert uit 1945 en is destijds
geschonken door de toenmalige
bewoners van de Koepelstraat en
aldaar toen aangebracht tegen een
blinde gevel van het inmiddels ge
sloopte gebouwencomplex van ij
zergieterij Asselbergs. Het was een
uiting van dankbaarheid voor het
behoud van de straat in de oorlog
en met name tijdens de dagen van
de bevrijding. De inzegening ervan
vond plaats op 15 augustus 1945,
de dag dat de eerste Maria Omme
gang trok. In verband met de voor
genomen sloop van de gieterijge
bouwen is het beeld in 1975 over
gedragen aan het bestuur van de
Stichting Lievevrouwegilde. In 1986
heeft het hier in de nabijheid van
de kapel een plaats gekregen (8).
Het baldakijn en de console zijn
toen speciaal vervaardigd.
Het kruisbeeld is in 1967 aange
kocht door het Lievevrouwegilde
en gerestaureerd en kort daarna ge
conserveerd in verband met worm
aantasting. Het bestaat uit een 18de
eeuws in hout gesneden corpus be
vestigd op een nieuw kruishout van
iepen lang 97 en breed 74 cm, ge
lig gekleurd. Tenslotte mag vermeld
worden dat de devotiekapel, toege
wijd aan Maria, heden nog aan
toonbaar voorziet in een behoefte.
De Medaillons in de Grote Galerij
De galerijvleugel aan de noordzijde
van de grote binnenplaats, tussen
de toren en de kantoorvleugel met
archiefruimte (thans ingericht als
kapel), zal volgens professor R.
Meischke in de jaren 1512/13 tot
stand zijn gekomen. Omstreeks
1722 is de galerij (vertrek no. 26)
dichtgemetseld waardoor er een
aantal extra vertrekken ontstond.
Daarvoor werd geel-bruine bak
steen van 18 x 8 x 4 cm gebruikt.
Mogelijk zijn toen of al eerder de
gewelven verwijderd. Dat was mo
gelijk omdat de verdiepingsbal
klaag, de vloerconstructie dus van
de lange zaal (de "long gallery') bo
ven de grote galerij, niet op de ge
welven droeg. Het is onbekend
waarom toen de gewelven, met uit
zondering van de muraalbogen,
zijn verwijderd. Vermoedelijk ver
keerden de ribgewelven in een
slechte staat. Het slopen van con
structief goede gewelven komt me
in deze situatie onzinnig voor. Ze
ker is dat de slechte staat dan niet
aan het casco kan hebben gelegen
want de omliggende muren en de
hardstenen kolommen bleken tij
dens de restauratie begin jaren
1980 (260 jaar later) geen gebreken,
scheefstand of verzakking te verto
nen. Overeenkomstig plan is de ga
lerij tijdens de restauratie (1963-
1987) weer geopend en zijn de ge
welven compleet gereconstrueerd.
Gedurende het grondig onderzoek
en de studie op de weg daarheen
werd boven het plafond van de in-
bouwvertrekken in de westwand
van de galerij, een houten geprofi
leerde medaillonlijst aangetroffen
met een uitwendige diameter van
76
De Waterschans nr. 2 2000
64 en een inwendige van 39 cm (9).
Op de oostwand ertegenover werd
op gelijke hoogte alleen de aandui
ding van een soortgelijk element
gesignaleerd. Een soort aanduiding
zoals die ook eerder aangetroffen
was op de wanden en schouwboe-
zern in de voormalige archiefka
mer. Daar waren ze echter groter
dan hier. De cirkelvormige medail
lonlijst van de westwand is geheel
vervaardigd uit eikenhout. Frag
mentarisch werden op de dagzijde
als afwerking bladgoud en een
rood-bruine kleur waargenomen,
beiden op een ondergrond van wit.
In de loop van de tijd was de lijst
menigmaal overgewit met kalkwa-
ter. De grote verrassing kwam, toen
op het plafond van het onderlig
gende inbouwvertrek fragmenten
van de medaillonvulling werden
gevonden, vervaardigd uit een soort
gipsmortel en vele malen overge
wit. De euforie was compleet toen
zich bij nader onderzoek van onder
de lagen witkalk figuraties en een
fijn gedetailleerd en gestileerd
hoofd in reliëf aandienden (Zie afb.
C). Er zijn aanwijzingen dat de me
daillons niet gelijktijdig met het
ontstaan van het gebouwdeel zijn
ingebracht. Wanneer ze zijn ver
vaardigd en geplaatst is evenwel
onbekend. De historie over medail
lons beschouwend en op grond
van de profilering van de omlijsting
dateert schrijver deze wandversie
ringen op midden 16de eeuw. De
oorspronkelijke lijst van de west
wand is gerestaureerd en voor de
oostwand is er een gekopieerd (Zie
afb. D). Twee nieuwe vullingen met
portretkoppen, zogenoemde têtes
d'expression, zijn geboetseerd ana
loog aan de gevonden fragmenten
en gegoten (10) in een kalkgips-
mortel en uiteindelijk gesausd (Zie
afb. E). Het gaat om een mannen-
en een vrouwenuitbeelding. Het is
goed denkbaar dat zich destijds in
de voormalige archiefruimte, thans
kapel, ter plaatse van de in 1966
symbolisch gemaakte cirkels soort
gelijke medaillons hebben bevon
den. In tegenstelling tot bijvoor
beeld Italië en Spanje zijn de me
daillons in het Markiezenhof een
voudig van uitvoering en materiaal
gebruik. Maar omdat medaillons
als siermotief in de architectuur in
onze contreien in die tijd niet vaak
zijn toegepast, zijn ze bijzonder te
noemen (Afb. F).
Noten
77
AJb.E Nieuwe medaillonvullingen voor grote galerij.
Afb.F Galerij grote binnenplaats.
1R. Meischke, Het Markiezenhof te Bergen
op Zoom. In: Bergen op Zoom gebouwd en
beschouwd. Bergen op Zoom 1987 (1-71);
(2). Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
Restauratievademecum. DOC blad 06-1
t/m-03 (stookplaats-schouw) 1986; (3). Kees
Booij, De Christojfelschouw uit en thuis. In:
Jaarboek De Ghulden Roos. Roosendaal,
no. 33-1973 (Afb. 5); (4). W. van Ham, Het
doorluchtige huis van Bergen op Zoom. Zalt-
bomntel. 1977; (5). Tekening restauratie Mar
kiezenhof blad no. 126-W, d.d. februari 1967.
Betreffende cirkels aangebracht op wanden
in vertrek no. 25. (Het restauratiearchief is
ondergebracht bij de gemeentelijke archief
dienst); (6). H. Janse. Bouwers en bouwen in
het verleden. De bouwwereld tussen 1000 en
1650. Zaltbommel, 1965 (86 87); (7). Wou
ter van der Kam, Niel Steenbergen - Schep
pingen in beelden1999 (pag. 153). Catalogus
'Beeldig Bergen' - Tentoonstelling het ge
meentemuseum in het Markiezenhof te Ber
gen op Zoom 1987 (46 47); (8). Schrifte
lijke informatie vriendelijk verstrekt door
Sjef Dagelinckx; (9). Tekening restauratie
Markiezenhof, blad 202-W. d.d. juni 1968 -
gewijzigd januari 1981, betreffende het me
daillon met ornament gevonden in galerij
grote binnenplaats; (10). A. Teeuwisse, Tech
niek van het beeldhouwen en plastisch vorm
gevenRotterdam, 1974.
N.B.
De auteur van dit artikel was als project
leider zeer nauw bij de restauratiewerk
zaamheden en inrichting van de kapel be
trokken. Momenteel is hij voorzitter van het
bestuur van de Stichting Lievevrouwegilde.
Met dank aan Lisette de Wit-Besters voor
haar medewerking aan het tot stand komen
van dit artikel.
IllustratieverantwoordingRijksdienst voor de
Monumentenzorg: A (1959), C (1968). Afb.
B: Foto Coen Leman BoZ, 1967; Afb. D:
Fotolino BoZ, 1981 en E (1981). Afb. F: GAB
1985.