Boekbespreking 21 ~"dU L 'V w k Jgg m kUJ->- 4 f.1» Mr ffci* De Waterschans nr. 2 2000 Presentatie van het Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312, deel II: De heerlijkheden Breda en Bergen op Zoom. Drs. Yolande E. Kortlever Op 23 maart jl. vond de uitreiking plaats van deel II van het Oorkon denboek van Noord-Brabant tot 1312 in het stadhuis van Breda, onder aanwezigheid van de samenstellers, de begeleidingscommissie (waar onder oud gemeente-archivaris Wim van Ham) en de burgemees ters van Breda en Bergen op Zoom. Zij mochten als eersten een exem plaar ontvangen. Deel II van het oorkondenboek betreft de heerlijk heden Breda en Bergen op Zoom en is door het Instituut voor Ne derlandse Geschiedenis in twee kloeke delen uitgegeven, totaal 1556 pagina's. Er is hier 21 jaar aan gewerkt door M. Dillo en GAM. van Syngel, later bijgestaan door E.T. van der Vlist. Een project als dit is tegenwoordig niet meer haal baar en Bergen op Zoom mag zich zeer gelukkig prijzen nog net ge profiteerd te hebben van dit am bachtelijk stuk 'monnikenwerk'. Twee leden van de begeleidings commissie, t.w. prof.dr. PA Hende- rikx en prof.dr. R van Uytven, hiel den een korte inleiding. Henderikx benadrukte het gigantische werk om zo'n oorkondenboek samen te stellen. Een 'oorkonde' is overigens niets anders dan wat wij tegen woordig een 'akte' noemen. De re den dat 'slechts' de oorkonden tot begin 14de eeuw zijn bewerkt, ligt in het feit, dat tijdens deze periode oorkonden toch redelijk schaars zijn (de eerste dateert van 709 voor West-Brabant). Het zou een onmo gelijke klus zijn om de talrijke oor konden vanaf de 14de eeuw in druk uit te geven, bewerking zou geen decennia, maar centennia vergen. Henderikx sprak overigens wel de zorg uit, dat het aantal spe cialisten die deze oorkonden des kundig kunnen beoordelen op echtheid, inhoudelijke en uitwen dige kenmerken, drastisch afneemt. Hiervoor is niet alleen een behoor lijke kennis van het Latijn nodig, maar ook van de diplomatica, of wel de oorkondenleer. Door het steeds meer wegvallen van deze deskundigheid dreigt er in de toe komst een gat te ontstaan in onze geschiedschrijving over de vroege Middeleeuwen. Prof. Van Uytven was gevraagd om iets te zeggen namens de Belgische Brabanders. Ook voor onze Belgi sche collega's is dit oorkonden boek, alsmede deel 1 over de Meie rij van 's-Hertogenbosch en de heerlijkheid Gemert, van grote waarde. Denk maar aan de vele kloosters en abdijen, zoals Nijvel en Tongerlo, met bezit in onze streek. Daarnaast ook de vele parti culieren, zoals burgers uit Antwer pen, met bezit in West-Brabant, die via oorkonden hun afspraken lieten vastleggen. Van Uytven betreurde het, dat er voor het Belgische Bra bant geen oorkondenboeken waren verschenen, noch zullen worden gemaakt. Hij gaf toe zeer jaloers te zijn op de Noord-Brabanders en hoopte dat men hiermee zou door gaan. Dit zal niet geheel opgaan. De projecten voor deel III (Heus- den en Altena) en IV (Cuyk, Ra- venstein, Megen, Boxmeer en Bok hoven), reeds in de maak, zijn in 1996 stopgezet. Er is geen lijd en geld meer om zulke lange-termijn- projecten uit te voeren. Wel zijn er plannen om de reeds verzamelde oorkonden voor deze delen t.z.t. op het internet aan te bieden, zodat men de transcripties toch kan raad plegen. De deskundigheid zal men echter zelf moeten leveren. Van alle oorkonden zijn foto's beschikbaar en deze zijn te raadplegen bij het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's- Hertogenbosch. Het oorkondenboek van de heer lijkheden Breda en Bergen op Zoom bevat niet alleen de oorkon den vanaf 709 tot 1312 die in de be treffende gemeentearchieven van beide plaatsen bewaard worden, maar ook oorkonden die zich el ders bevinden in binnen- en bui tenland, tot in Italië toe. Dat al deze oorkonden betreffende het gebied van West-Brabant nu toe gankelijk zijn voor de onderzoeker, is bijzonder waardevol. Het zijn er in totaal 669 (verspreid over twee delen: 709-1288 en 1289-1312). De eerste oorkonde begint weliswaar in 709, maar vervolgens is er een hiaat tot 965. Uiteraard zijn er in de loop der eeuwen veel stukken verloren gegaan, zoals tijdens de desastreuze stadsbrand te Bergen op Zoom in 1397. Vaak zijn er nog afschriften overgeleverd, zodat we toch de tekst hebben van het origi nele stuk. Per oorkonde wordt een korte samenvatting van de inhoud gegeven en de ontstaansgeschiede nis van origineel en afschriften be sproken met hun huidige vind plaatsen. De tekst van de oorkonde wordt in zijn geheel afgedrukt. Ver der wordt er o.a. informatie gege ven over eventuele eerdere uitgaven van de oorkonde in druk, datering, overlevering en betrouwbaarheid van de tekst. Er zitten namelijk ook enkele vervalsingen tussen. Ook deze oorkonden hebben histori sche waarde, het geeft immers een beeld van de tijd waarin de vervalsers leefden. Dit kan dezelfde periode zijn, maar ook enkele eeu wen later. De opstellers van de oor konden hadden wellicht een 'goede' reden om de vervalsing te vervaardigen en de inhoud hoeft niet altijd pertinent onwaar te zijn. Soms diende de vervalsing als ver vanging voor het verloren gegane origineel. Het jaartal 1312 was door de sa menstellers van het oorkonden boek gekozen als einddatum in ver band met het overlijden van hertog Jan II tijdens dat jaar en de verle ning van het charter van Korten- berg. Voor deel II is deze datum iets aangescherpt tot 14 april 1313, aangezien vanaf ongeveer 1221 door de kanselarij van de hertogen van Brabant de paasstijl werd ge hanteerd, waardoor de jaarwisse ling met Pasen plaatsvond. De Waterschans nr. 2 2000 L /vAt» Ic&fcrt Crc Mbn mi «r,r- V|jpterm r(p vynm '\\n ^dodjer mfbl imp <G5H>y-ki-'V<K' 1 v, p .1 Raas I van Liedekerke, heer van Bredabelooft Gerard van Wezemaalheer van Bergen op Zoomschadeloosstelling inzake de op 36 pond 17 schelling 6 penning per jaar getaxeerde inkomsten uit tienden van Halsteren, Noordgeest, Bergen op Zoom en Zuid geest, waarop de abdis van Nijvel aanspraak maakt. 22 augustus 1289. Dit West-Brabants oorkondenboek biedt de geïnteresseerde allerlei in- fonnatie over de streek en haar ste den en dorpen, instellingen en be woners, over hun rechten en plich ten, over hun bezit en over de sa menleving waarvan zij deel uit maakten. Het voert te ver om de vele oorkonden hier te bespreken. Het is aan de belangstellenden om zelf de oorkondenboeken door te nemen en de krenten uit de pap te halen. Met dit oorkondenboek is er een schat aan gegevens ter beschik king gekomen, waar historici nog jaren lang in kunnen vroeten en wellicht tot nieuwe inzichten kun nen komen. Zo bleek de oudste, zij het indirecte, vermelding van Ber gen op Zoom als stad uit 1212 te dateren en niet een jaar later zoals men altijd had aangenomen. Het betreft een oorkonde van Hendrik I, hertog van Brabant, van 25 fe bruari 1212, waarin onder meer de directe leenband van Godfried, heer van Breda, met de hertog van Brabant wordt bekrachtigd. In de tekst wordt gesproken over de 'op- pida libera' van Godfried, zijn vrije steden. Hier worden Breda en Ber gen op Zoom mee bedoeld. De sa menstellers gaan ervan uit dat in deze periode de kerststijl werd ge hanteerd als datering, de paasstijl kwam pas een decennium later in gebruik Derhalve is de datering van de oorkonde 1212. Overigens wordt tegenwoordig aangenomen, dat Bergen op Zoom rond 1200 stadsrecht moet hebben verkregen van de heer van Breda. In deze pe riode werden nog meer steden ge sticht door de hertog van Brabant en de graaf van Holland en Zee land. De heer van Breda kon daar door niet achterblijven en wilde door het verlenen van stadsrecht zijn invloed in West-Brabant ver sterken. Dit betekent dat, ofschoon we geen precieze datering hebben, Bergen op Zoom nu zo'n 800 jaar als stad bestaat. Reden voor een feestje? Oorkondenboek van Noord-Brabant. Deel II: De heerlijkheden van Breda en Bergen op Zoombewerkt door M. Dillo en GAM. van Synghel, m.m.v. E.T. van der Vlist (Den Haag: Instituut voor Nederlandse Ge schiedenis, 2000), 2 banden, ISBN 90-5216-115-1 geb., prijs: f250,-. Het Oorkondenboek is o.a. te raad plegen bij de gemeentelijke ar chiefdiensten van Bergen op Zoom en Breda, alsmede het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogen bosch. Illustratieverantwoording: Archieven raad en rekenkamer van de mar kiezen van Bergen op Zoom, inv.nr. 183. Deze oorkonde wordt besproken in het Oorkondenboek op p. 777-779 (nr. 1265). Foto GAB. 79

Periodieken

De Waterschans | 2000 | | pagina 15