Boekbespreking
21 ~"dU
L 'V w k Jgg m
kUJ->- 4
f.1» Mr ffci*
De Waterschans nr. 2 2000
Presentatie van het Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312, deel II:
De heerlijkheden Breda en Bergen op Zoom.
Drs. Yolande E. Kortlever
Op 23 maart jl. vond de uitreiking
plaats van deel II van het Oorkon
denboek van Noord-Brabant tot 1312
in het stadhuis van Breda, onder
aanwezigheid van de samenstellers,
de begeleidingscommissie (waar
onder oud gemeente-archivaris
Wim van Ham) en de burgemees
ters van Breda en Bergen op Zoom.
Zij mochten als eersten een exem
plaar ontvangen. Deel II van het
oorkondenboek betreft de heerlijk
heden Breda en Bergen op Zoom
en is door het Instituut voor Ne
derlandse Geschiedenis in twee
kloeke delen uitgegeven, totaal
1556 pagina's. Er is hier 21 jaar aan
gewerkt door M. Dillo en GAM.
van Syngel, later bijgestaan door
E.T. van der Vlist. Een project als
dit is tegenwoordig niet meer haal
baar en Bergen op Zoom mag zich
zeer gelukkig prijzen nog net ge
profiteerd te hebben van dit am
bachtelijk stuk 'monnikenwerk'.
Twee leden van de begeleidings
commissie, t.w. prof.dr. PA Hende-
rikx en prof.dr. R van Uytven, hiel
den een korte inleiding. Henderikx
benadrukte het gigantische werk
om zo'n oorkondenboek samen te
stellen. Een 'oorkonde' is overigens
niets anders dan wat wij tegen
woordig een 'akte' noemen. De re
den dat 'slechts' de oorkonden tot
begin 14de eeuw zijn bewerkt, ligt
in het feit, dat tijdens deze periode
oorkonden toch redelijk schaars
zijn (de eerste dateert van 709 voor
West-Brabant). Het zou een onmo
gelijke klus zijn om de talrijke oor
konden vanaf de 14de eeuw in
druk uit te geven, bewerking zou
geen decennia, maar centennia
vergen. Henderikx sprak overigens
wel de zorg uit, dat het aantal spe
cialisten die deze oorkonden des
kundig kunnen beoordelen op
echtheid, inhoudelijke en uitwen
dige kenmerken, drastisch afneemt.
Hiervoor is niet alleen een behoor
lijke kennis van het Latijn nodig,
maar ook van de diplomatica, of
wel de oorkondenleer. Door het
steeds meer wegvallen van deze
deskundigheid dreigt er in de toe
komst een gat te ontstaan in onze
geschiedschrijving over de vroege
Middeleeuwen.
Prof. Van Uytven was gevraagd om
iets te zeggen namens de Belgische
Brabanders. Ook voor onze Belgi
sche collega's is dit oorkonden
boek, alsmede deel 1 over de Meie
rij van 's-Hertogenbosch en de
heerlijkheid Gemert, van grote
waarde. Denk maar aan de vele
kloosters en abdijen, zoals Nijvel
en Tongerlo, met bezit in onze
streek. Daarnaast ook de vele parti
culieren, zoals burgers uit Antwer
pen, met bezit in West-Brabant, die
via oorkonden hun afspraken lieten
vastleggen. Van Uytven betreurde
het, dat er voor het Belgische Bra
bant geen oorkondenboeken waren
verschenen, noch zullen worden
gemaakt. Hij gaf toe zeer jaloers te
zijn op de Noord-Brabanders en
hoopte dat men hiermee zou door
gaan. Dit zal niet geheel opgaan.
De projecten voor deel III (Heus-
den en Altena) en IV (Cuyk, Ra-
venstein, Megen, Boxmeer en Bok
hoven), reeds in de maak, zijn in
1996 stopgezet. Er is geen lijd en
geld meer om zulke lange-termijn-
projecten uit te voeren. Wel zijn er
plannen om de reeds verzamelde
oorkonden voor deze delen t.z.t. op
het internet aan te bieden, zodat
men de transcripties toch kan raad
plegen. De deskundigheid zal men
echter zelf moeten leveren. Van alle
oorkonden zijn foto's beschikbaar
en deze zijn te raadplegen bij het
Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-
Hertogenbosch.
Het oorkondenboek van de heer
lijkheden Breda en Bergen op
Zoom bevat niet alleen de oorkon
den vanaf 709 tot 1312 die in de be
treffende gemeentearchieven van
beide plaatsen bewaard worden,
maar ook oorkonden die zich el
ders bevinden in binnen- en bui
tenland, tot in Italië toe. Dat al
deze oorkonden betreffende het
gebied van West-Brabant nu toe
gankelijk zijn voor de onderzoeker,
is bijzonder waardevol. Het zijn er
in totaal 669 (verspreid over twee
delen: 709-1288 en 1289-1312). De
eerste oorkonde begint weliswaar
in 709, maar vervolgens is er een
hiaat tot 965. Uiteraard zijn er in
de loop der eeuwen veel stukken
verloren gegaan, zoals tijdens de
desastreuze stadsbrand te Bergen
op Zoom in 1397. Vaak zijn er nog
afschriften overgeleverd, zodat we
toch de tekst hebben van het origi
nele stuk. Per oorkonde wordt een
korte samenvatting van de inhoud
gegeven en de ontstaansgeschiede
nis van origineel en afschriften be
sproken met hun huidige vind
plaatsen. De tekst van de oorkonde
wordt in zijn geheel afgedrukt. Ver
der wordt er o.a. informatie gege
ven over eventuele eerdere uitgaven
van de oorkonde in druk, datering,
overlevering en betrouwbaarheid
van de tekst. Er zitten namelijk ook
enkele vervalsingen tussen. Ook
deze oorkonden hebben histori
sche waarde, het geeft immers een
beeld van de tijd waarin de
vervalsers leefden. Dit kan dezelfde
periode zijn, maar ook enkele eeu
wen later. De opstellers van de oor
konden hadden wellicht een
'goede' reden om de vervalsing te
vervaardigen en de inhoud hoeft
niet altijd pertinent onwaar te zijn.
Soms diende de vervalsing als ver
vanging voor het verloren gegane
origineel.
Het jaartal 1312 was door de sa
menstellers van het oorkonden
boek gekozen als einddatum in ver
band met het overlijden van hertog
Jan II tijdens dat jaar en de verle
ning van het charter van Korten-
berg. Voor deel II is deze datum
iets aangescherpt tot 14 april 1313,
aangezien vanaf ongeveer 1221
door de kanselarij van de hertogen
van Brabant de paasstijl werd ge
hanteerd, waardoor de jaarwisse
ling met Pasen plaatsvond.
De Waterschans nr. 2 2000
L /vAt» Ic&fcrt Crc Mbn mi «r,r- V|jpterm
r(p vynm '\\n ^dodjer mfbl imp <G5H>y-ki-'V<K'
1 v, p .1
Raas I van Liedekerke, heer van Bredabelooft Gerard van Wezemaalheer van Bergen op Zoomschadeloosstelling inzake de op
36 pond 17 schelling 6 penning per jaar getaxeerde inkomsten uit tienden van Halsteren, Noordgeest, Bergen op Zoom en Zuid
geest, waarop de abdis van Nijvel aanspraak maakt. 22 augustus 1289.
Dit West-Brabants oorkondenboek
biedt de geïnteresseerde allerlei in-
fonnatie over de streek en haar ste
den en dorpen, instellingen en be
woners, over hun rechten en plich
ten, over hun bezit en over de sa
menleving waarvan zij deel uit
maakten. Het voert te ver om de
vele oorkonden hier te bespreken.
Het is aan de belangstellenden om
zelf de oorkondenboeken door te
nemen en de krenten uit de pap te
halen. Met dit oorkondenboek is er
een schat aan gegevens ter beschik
king gekomen, waar historici nog
jaren lang in kunnen vroeten en
wellicht tot nieuwe inzichten kun
nen komen. Zo bleek de oudste, zij
het indirecte, vermelding van Ber
gen op Zoom als stad uit 1212 te
dateren en niet een jaar later zoals
men altijd had aangenomen. Het
betreft een oorkonde van Hendrik
I, hertog van Brabant, van 25 fe
bruari 1212, waarin onder meer de
directe leenband van Godfried,
heer van Breda, met de hertog van
Brabant wordt bekrachtigd. In de
tekst wordt gesproken over de 'op-
pida libera' van Godfried, zijn vrije
steden. Hier worden Breda en Ber
gen op Zoom mee bedoeld. De sa
menstellers gaan ervan uit dat in
deze periode de kerststijl werd ge
hanteerd als datering, de paasstijl
kwam pas een decennium later in
gebruik Derhalve is de datering
van de oorkonde 1212. Overigens
wordt tegenwoordig aangenomen,
dat Bergen op Zoom rond 1200
stadsrecht moet hebben verkregen
van de heer van Breda. In deze pe
riode werden nog meer steden ge
sticht door de hertog van Brabant
en de graaf van Holland en Zee
land. De heer van Breda kon daar
door niet achterblijven en wilde
door het verlenen van stadsrecht
zijn invloed in West-Brabant ver
sterken. Dit betekent dat, ofschoon
we geen precieze datering hebben,
Bergen op Zoom nu zo'n 800 jaar
als stad bestaat. Reden voor een
feestje?
Oorkondenboek van Noord-Brabant.
Deel II: De heerlijkheden van Breda
en Bergen op Zoombewerkt door
M. Dillo en GAM. van Synghel,
m.m.v. E.T. van der Vlist (Den Haag:
Instituut voor Nederlandse Ge
schiedenis, 2000), 2 banden, ISBN
90-5216-115-1 geb., prijs: f250,-.
Het Oorkondenboek is o.a. te raad
plegen bij de gemeentelijke ar
chiefdiensten van Bergen op Zoom
en Breda, alsmede het Rijksarchief
in Noord-Brabant te 's-Hertogen
bosch.
Illustratieverantwoording:
Archieven raad en rekenkamer van de mar
kiezen van Bergen op Zoom, inv.nr. 183.
Deze oorkonde wordt besproken in het
Oorkondenboek op p. 777-779 (nr. 1265).
Foto GAB.
79