Vismarkt 12, 'De Oude Vijzel'
De Waterschans nr. 2 2000
zijn verwondingen, het viertal uit
zijn huis te verdrijven. Volgens de
vele toeschouwers die op het geluid
waren afgekomen heeft Jan met zijn
gevolg al scheldende op deuren en
ramen geslagen. Dit alles onder het
uiten van de verschrikkelijkste ver
wensingen, zoals hondsvot, schob
bejak, enz. Achteraf bleken de gren
dels van de deur en wel vijftien mi-
ten te zijn vernield.
Dit hele verhaal werd nog eens on
dersteund door de getuigenverkla
ring van Lambert Wolferink, soldaat
in het 2de battaillon van zijne
Hooghijd den Heeren Prince van
Wijlburgs en Magriet Hoomans, de
vrouw van Rudolf Vissers, een col
lega van Jan Wolferink. In hun ge
tuigenverklaring onderstreepten ze
dat er sprake was van affgrijselijke
vloeken.
Op 22 november 1766 was het weer
raak. Ditmaal was het slachtoffer de
vrouw van Pieter Meeuwis die niets
vermoedend met haar buurvrouw
Elisabeth Peeters in de keuken aan
het praten was. Johanna uit den
Bonten Os was eerder die dag twee
pinten jenever en twee kannen bier
komen halen. Pieter Meeuwis was
koopman in vettewarij (2) en samen
met zijn vrouw hadden ze een win
kel op de Vischmarkt. Omstreeks
acht uur in de avond kwam Jo
hanna binnen om te vragen wat ze
voor de jenever en het bier moest
betalen. Catharina van de Velde, de
vrouw van Pieter Meeuwis, zei dat
het dertien stuivers totaal was. Jo
hanna zei naar huis te gaan om
geld. Een beetje later kwam ze terug
met haar man Jan Lodewijk die
luidruchtig ontkende dat hij zoveel
drank had gekregen. Pieter
Meeuwis die in de winkel bezig
was, kwam op het geluid af en pro
beerde de zaak te sussen. Hij pakte
Jan Lodewijk bij zijn arm en voegde
eraan toe Jan betaalt niets, gaet na
Intijs en komt morgen als gij nugteren
sijt. Jan vatte dat op als een beledi
ging en gaf Pieter met zijn vuist een
gemene en harde slag. De vrouw
van Pieter Meeuwis kwam met
dochter haar man te hulp en pro
beerde het echtpaar Lodewijk bui
ten te werken. Jan Lodewijk zag nog
kans de dochter bij de haren te grij
pen en haar onder de onderdeur te
trekken. Door het smijten van hout
blokken moest Jan de dochter los
laten. Daardoor konden ze snel de
onder- en bovendeur sluiten. Het is
daarna nog lang onrustig geweest
op de Vischmarkt. Het wederom
toegestroomde publiek heeft nog
gezien en gehoord dat Jan Lode
wijk op de deuren en ramen van de
winkel heeft gebonsd. Ook het vloe
ken en schelden was niet aan te ho
ren volgens het publiek. Ook be
schuldigde Jan Lodewijk de vrouw
van Pieter Meeuwis de klanten te
bedonderen door met de arm stie
kem de schaal van de balans te ver
storen. Tijdens het verhoor vertel
den Pieter Meeuwis en zijn vrouw
Catharina van de Velde, dat gedu
rende de vier jaren dat Jan Ixide
wijk in den Bonten Os woonden, zij
dag en nacht ontugtig en grouwsaam
leven met vloeken, schelden, tieren,
vechten. Ook voegden ze er aan toe
en dat ze een openbaar hoerhuis
hebben. Ze zagen dikwijls ligtveer-
dige vrouwluijden in en uit den
Bonten Os gaan.
Er volgde nog een aantal getuigen
die over het laatste voorval werden
gehoord. Zoals Elisabeth Peeters,
de vrouw van Jan Baptist Lins, die
met de vrouw van Pieter Meeuwis
in de keuken zat toen het echtpaar
Lodewijk binnen kwam. Ook Jan
Vergroesen met zijn vrouw Elisa
beth Rommers die in het pand
'Hof van Gelder' woonde en een
grutterij hadden, vertelde wat ze ge
hoord en gezien hadden. Ze beves
tigden ook het voorval van gepas
seerde zomer op 28 juni j.l. dat een
vreemd manspersoon (Robbert)
zeer was mishandeld en gekwetst.
Ze hadden Johanna Damen er op
aangesproken. Deze vertelde dat ze
met een hartsvanger (3) die boven
haar bed hing, de man had ver
jaagd. De man had haar op bed
willen vermoorden. Toen de vrou
wen vroegen, hoe die persoon dan
aan de sneeden in sijn troonie was
gecoomen, heeft Janna heeft geant
woord, jae dat weet ik niet.
Ook Conielis Rosenraad, meester
broodmaker, die op de hoek Visch-
markt-KJaverstraat woonde, ge
tuigde samen met zijn knecht Krijn
Koek over het gebeurde bij Pieter
Meeuwis en vulden hun getuigenis
aan met de opmerking dat Jan Lo
dewijk met zijn vrouw dagelijks een
groot lawaai in de buurt maakten
en heel vaak de hele Vischmarkt in
rep en roer zetten en zich ophiel
den met slecht volk. Ze onder
streepten eveneens dat Jan Lode
wijk zich ophield met slegt volk, en
ligtveerdige vrouwluijden te huijs ves
ten. Een andere meester broodma
ker, Marijnis Augustijn, die op de
hoek Vischmarkt-Mosselstraatje
woonde, getuigde met zijn knecht
Augustijn van Heemsdael over het
gebeurde bij Meeuwis. Ze voegden
er aan toe dat Jan Ixidewijk gewelt
heeft gemaekt onder het uijtbraeken
van Godslaterende vloeken welke de
deponenten sonder affgrijsen niet
konden aenhooren. De buren van
de familie Ixidewijk aan de west
zijde waren Joseph de Cort, gepen
sioneerd dragonder, met zijn vrouw
Willemijn Hendriks. Zij bewoon
den het pand 'De Kleijne Vijsel'.
Ook hen werd gevraagd te getuigen.
Ze vertelde dat het elke nacht raak
was in huize den Bonte Os, zoda-
56
De Waterschans nr. 2 2000
nig dat ze verscheidene nachten in
hun slaap worden gestoord. Ze ver
telden als ze van hun huur af kon
den komen ze al lang waren ver
trokken. Wat er die avond was ge
beurd, daar konden ze niets over
vertellen. Ze hadden wel veel la
waai gehoord maar gezien hadden
ze niets want ze lagen al op bed.
Tot slot getuigde Maria Ingers,
huisvrouw van Jan Barent Keulen
en gezwore vroetvrouw die in het
pand 'De Gulden Hoorn' woonde,
grenzend aan de zuidzijde van den
Bonten Os. Naast hetgene wat de
vorige getuigen hadden verteld,
voegde ze er aan toe, dat ze Jan Lo
dewijk bij de borst had gegrepen
om hem in zijn huis te trekken. Jan
Lodewijk had zich er niet aan ge
stoord en was verder gegaan met
vloeken en schelden.
Op 13 december 1766 werd in de
vergadering van de magistraat der
stad Bergen op ten Zoom besloten
het verzoek van de drossaard goed
te keuren om Jan Lodewijk en zijn
vrouw Janna Dame te arresteren
en hen te logeren op 's Heeren
Gevangen Poorte'. Tevens werd be
sloten op hun goederen beslag te
leggen en verder crimineel tegens
hen te procederen. Er werd een
gerechtbode, 'corte roede' ge
naamd, naar het echtpaar ge
stuurd om ze een oproep te over
handigen om te verschijnen 'ter
criminele rolle'. Het echtpaar had
de bui al zien hangen en was met
onbekende bestemming vertrok
ken. Op vrijdag 2 januari 1767
werd met het luiden van de stad-
huisklok 's morgens om 10 uur
aangekondigd dat de zaak Lode
wijk zou worden behandeld. Geen
echtpaar Lodewijk te bekennen.
Dit herhaalde zich nog eens op de
vrijdagen 23 januari en 13 febru
ari. Op vrijdag 6 maart volgde de
uitspraak. De voortvluchtigen Jan
Lodewijk en zijn vrouw Johanna
Daamen zouden ter eeuwige da
gen worden verbannen uit deze
stad en markiezaat van Bergen op
Zoom en tevens uit de heerlijk
heid van Borgvliet. Bij in gebreke
blijven volgden lijfstraffen.
Voor stamboomonderzoekers is
onderzoek naar deze beschreven
gebeurtenissen en de eventuele
herkenbare familienamen een
mooie gelegenheid om hun stam
boom aan te kleden.
Noten
Bronnen
Illustratieverantwoording
Ir. J. Weyts
In 1999/2000 is het huis 'De Oude
Vijzel' gerestaureerd. Hoewel geen
heel spectaculair huis, had het vóór
de restauratie al als herkenbare bij
zonderheid dat het in onze stad het
enige woonhuis was met een
dwarskap, waarvan beide topgevels
behouden waren.
Uit de transportakten valt op te
maken dat het huis enkele malen
met 'Het Hof van Gelder' Vismarkt
13, in eigendom verenigd is ge
weest, deels in 1512, verder van
1529 tot in of na 1568 (1). In 1765
moet de koper van het Hof van
Gelder de zolder boven de Vijzel
onderhouden, voorzover die bij het
eerste pand getrokken is. Het lijkt
er op dat alleen eigendom en ge
bruik van de zolder bij het hoek
pand waren getrokken en de zolder
alleen buitenlangs bereikbaar was.
Van een verbinding binnendoor is
geen spoor teruggevonden. Op de
begane grond is er (later) wel een
verbinding geweest over de gehele
lste travee. Hiervan resteert nog de
lateibalk, direct onder de moerbalk
gelegen.
Het nu nog bestaande huis moet
rond 1550 geheel vernieuwd zijn,
wellicht door de timmerman (of
aannemer) Janne Claessen. Van
een voorgaande bebouwing zijn
geen onderdelen bewaard geble
ven. Wel is zeker dat het voor
gaande huis lager en ondieper was,
aangezien de zuidgevel van het Hof
van Gelder deels in schoon metsel-
57
Afb.2. De Vismarkt. Rechts het pand Den Bonten Os.
(1) Iemand die op kennissen of feesten een
lier bespeelt. Een lier is een oud snaarins
trument met een romp, twee armen en een
dwarsbalk met daarop snaren die getokkeld
of gestreken worden; (2) Verkoper van vette
waren zoals olie, kaarsen, reuzel, enz. Hij
verkocht onderhands ook nog sterke drank;
(3) Hartsvanger is een lang soort jachtmes.
GAB stadssecretarie inv.nr. 5346; GAB ar
chief van de griffie inv.nr. 105; W. van Ham,
Bestuur en rechtspraak te Bergen op Zoom.
1976.
Afb.l. Prent bordeel eind 16e eeuw A Hu-
bertus Gravure 8,6 x 11 cm Leiden Prenten
kabinet, Rijksuniversiteit Leiden; Afb.2. Foto
Vismarkt GAB. Fotonr. SS1E020.