De Waterschans nr. 2 2000
succes.
Er heerste in de stad ongenoegen
over de bedragen die de geestelijken
eisten voor dopen, trouwen en het
toedienen van het Heilig Oliesel.
Met de vroeger overeengekomen ta
rieven werd gemakkelijk de hand ge
licht. De stad besloot daarom in
1432 de kerkelijke financiën te gaan
controleren. Uit bewaard gebleven
stukken blijkt dat er sprake is van
presentiegeld voor de koorzangers
en ook dat Jan I de inkomsten van
zijn runmolen, een molen voor het
malen van eikenschors voor de leer-
bereiding, aan de kerk had geschon
ken.
Na 1432 is het blijkbaar jarenlang
rustig aan de Koevoetstraat, ook wel
Papenstraat genoemd. Pas aan het
einde van de eeuw zouden de span
ningen in volle hevigheid teaigkeren.
Voorlopig eisten andere zaken de
aandacht op. In 1436 keurde de Sta
ten- of Standenvergadering van Bra
bant een bede of belasting van
300.000 rijders goed, te verdelen
over zes jaar. Filips de Goede kon
daarmee even vooruit. Zijn optreden
en levenswijze waren aan de royale
kant. Het woord 'Bourgondisch' ty
peert dat juist. Om de lasten zo goed
mogelijk te verdelen, voerde de her
tog de haardtellingen in. Zo weten
we dat Bergen op Zoom in 1437 pre
cies 1119 huizen telde, waaronder
100 arme woningen waar niets te ha
len viel. Per haardstede betaalde de
stad dat jaar 13 stuivers.
De bede hield verband met een le-
gerexpeditie van Filips naar Calais.
In 1435 was Filips in de Honderdja
rige Oorlog van partij veranderd. Hij
sloot dat jaar vrede met Frankrijk en
streed vervolgens tegen zijn vroegere
bondgenoot Engeland. De Engelsen
waren sinds het optreden van Je
anne d'Arc, bijgenaamd Fa Pucelle
de Maagd), in de verdediging ge
drukt en Filips vond het mede
daarom beter de partij van Frankrijk
te kiezen. Tenslotte was hij als hertog
van Bourgondië toch een leenman
van de Franse koning. Voor Bergen
op Zoom was die verandering van
partij nadelig, want de heren van
Glymes waren om economische re
denen steeds voor Engeland geweest
en dat had de stad geen windeieren
gelegd. Na 1435 ging de koning van
Engeland de handel op Vlaanderen
en Brabant dwarsbomen en dat
voelden ook de Bergenaren in hun
beurs.
Een andere gebeurtenis die de men
sen bezig hield, was de grote novem
berstorm van 1437. Op meer dan
dertig plaatsen bezweken de dijken
in Holland en Zeeland. Heel wat
polders gingen verloren. De worste
ling ging echter voort. In 1438 gaf
Jan II een octrooi uit voor het bedij
ken van de polder Oost-Nieuwland
gelegen ten noorden van Halsteren
en grenzend aan de Boudenspolder.
Ook aan de haven veranderde er het
een en ander. Bij de ingang verrezen
zoutketen en langs de kaden in de
stad bouwde men pakhuizen. De in
komsten van de waag namen toe en
dat wees eveneens op een groeiende
handel.
6. Jan metten Lippen gaat zelf
regeren 1440
In 1440 kwam er een einde aan de
voogdij over Jan II van Glymes. Dat
jaar had de Blijde Inkomste plaats.
De stad schonk hem bij die gelegen
heid 2.000 gouden rijders, te betalen
in vier termijnen. Zijn dorpen legden
daar ongeveer 680 pond bij. In het
zelfde jaar behaalde Bergen op
Zoom voor zover bekend haar eerste
sporttrofee. Dat was te danken aan
Michiel Panneman die Bergen op
Zoom vertegenwoordigde op de
voetboogwedstrijden in Gent. Mi
chiel behaalde er goud en ontving
dat in de vorm van zes zilveren kan
nen. Hem wachtte een grootse te
rugkeer in zijn stad. Jan II, vergezeld
van de magistraat en een groot aan
tal 'goede mannen' haalde de triom
ferende Bergse voetboogschutterij af.
In de stoet liepen ongeveer 80 paar
den mee.
Door zijn verblijf aan de universiteit
van Leuven en aan het Bourgondi
sche hof was Jan II goed voorbereid
op zijn bestuurstaak. Inmiddels was
hij 22 jaar, tijd om uit te zien naar
een bruid. De dienst aan het hof
bracht hem in Rome en daarna in
Besancon, de hoofdstad van Fran-
che-Comté oftewel het Vrijgraaf-
schap Bourgondië. Dat gebied van
Filips de Goede lag ten oosten van
het hertogdom Bourgondië en was
eigenlijk een Duits leen. Daar
maakte de jonge heer in 1440 kennis
met Margaretha de Saint Simon,
door tijdgenoten omschreven als 'la
Beauté Blanche de Saint Simon'.
Wat kon Jan tegenover die gratie
stellen? Aan schoonheid niet zoveel,
want hij zou de geschiedenis ingaan
als Jan metten Lippen. Wat direct
opviel waren namelijk zijn dikke lip
pen, een litteken dat hij had overge
houden van een ontsteking. Toch
had Jan iets wat het andere geslacht
aantrok zoals nog vaak zou blijken.
Daarnaast bracht hij natuurlijk zijn
heerlijkheid mee en zijn goede rela
ties aan het hof Toch zou het nog
vier jaar duren voordat het huwelijk
werd voltrokken. Een ingrijpende
verbouwing van het kasteel van
Wouw, de residentie van het jonge
paar, ging aan het grote feest vooraf.
In het vooijaar van 1444 was het dan
zover. Na de nodige inkopen in
Brussel had er een groots feest
plaats, een Bourgondisch edelman
waardig. Filips de Goede liet zich
van zijn beste kant zien en schonk
bruid en baiidegom een bedrag van
4.000 pond.
Voor de stad was het een minder ge
lukkig jaar. Een felle brand ver
woestte weer eens een groot aantal
gebouwen. Niet alleen woningen,
maar ook de kerk, de waag, het gast
huis, de bank van de Lombarden en
de molen aan de Bospoort gingen
verloren. Het nieuws drong tot in
Rome door, want paus Eugenius IV
verleende een extra aflaat aan ieder
een die de wederopbouw van de
stad steunde. De hertog bleef niet
achter en stelde de stad gedurende
drie jaar vrij van bedebetalingen.
Ook verleende hij de inwoners vrij
heid van tol op de waterwegen van
Holland en Zeeland. Dat laatste was
meer een reprisesurprise, want ook
in 1327, 1360 en 1395 had Bergen
dat privilege reeds gekregen. Het ge
schenk viel niet in goede aarde bij
de Hollandse steden, die er een on
eerlijke concurrentie in zagen en om
die reden de toepassing van het
voorrecht tegenwerkten. Het stadsbe
stuur trok een les uit de ramp en sti
muleerde met premies het vervan
gen van riet op de daken door dak
pannen. Zo verminderde het brand
gevaar. Wat opvalt, is dat de stad
deze ramp in financieel opzicht be
ter kon opvangen dan in 1397.
7. 1453: Het einde van de
Middeleeuwen?
In januari 1446 maakte Bergen op
Zoom zich op om hertog Filips fees
telijk te ontvangen. De stad was
prachtig verlicht. Het zou niet bij dit
ene bezoek blijven. Het jaar daarop
was er weer reden tot feestvreugde.
Op 12 december werden Jan en
Margaretha verblijd met de geboorte
van een zoon, een opvolger. Hij
kreeg de naam Filips en niemand
minder dan Filips de Goede was
64
De Waterschans nr. 2 2000
4/6.5. Jeanne d'Arc op de brandstapel. Na een uitgebreid proces werd ze door een vij
andige rechtbank tot de vuurdood veroordeeld, beschuldigd van hekserij, ketterij en te
rugval daarin. In 1920 is ze door de paus heilig\>erklaard.
zijn peter, samen met Jan van Kleef.
In januari 1448 logeerde Filips bij
Jan in Wouw. De stad verwelkomde
de hertog andermaal op luisterrijke
wijze, badend in het licht van 900
fakkels. In 1449 schonk Margaretha
het leven aan een tweede zoon,
Henricus gedoopt. Hij bracht het tot
bisschop van Kamerijk Cambrai
in Noord-Frankrijk). Regelmatig
dijde het gezin uit totdat moeder
Margaretha kort na de geboorte van
het 13de kind het leven verloor. Dat
was in 1465.
In 1450 besloot Jan II een pelgrims
reis te maken naar het Heilig Land,
samen met enkele notabelen van de
stad, waaronder Clais Noris, Jan de
Rouck en Van Bemmelen. Het mo
ment om te vertrekken viel wat on
gelukkig, want Antwerpen deed weer
moeilijk. Daar was Jan de Medea
vermoord door Daniel de Medea.
Laatstgenoemde had bezittingen in
Bergen op Zoom en die werden ver
beurd verklaard. De schout van Ant
werpen wilde die in beslag gaan ne
men, maar de schout van Bergen
was hem voor. De Raad van Bra
bant, het hoogste rechtscollege,
sprak Bergen op Zoom vrij, zonder
nadere toelichting evenwel. Daarop
gaf Filips bevel om het geschil ver
der met rust te laten vanwege de reis
van heer Jan naar Jeruzalem. In
1452 kwamen de pelgrims terug en
de stad eerde hen met een jaarlijks
terugkerend geschenk van enige gel
ten wijn 1 geit was ongeveer 3 liter),
uit te reiken op Palmzondag.
En dan breekt 1453 aan, een jaartal
met als voornaamste feit de verove
ring van Constantinopel door de
Turkse Osmanen. Daarmee kwam
een einde aan het Byzantijnse of
Oost-Romeinse Keizerrijk, bijna dui
zend jaar na de ondergang van het
West-Romeinse Rijk in 476. Met de
bezetting van Constantinopel, her
doopt tot Istanboel, hadden de Os
manen heel de Balkan in handen en
konden ze verder in Europa gaan
doordringen. Twee keer belegerden
ze Wenen, in 1583 en in 1629, maar
beide keren liep het uit op een
fiasco. Het is te begrijpen dat velen
in Europa het ergste vreesden voor
de christelijke beschaving en zich
bezorgd alVroegen of de oprukkende
islam geen halt moest worden toe
geroepen. Met name de paus
maakte zich grote zorgen, maar hij
slaagde er niet meer in het politiek
zo verdeelde westen eensgezind ach
ter zich te krijgen. De tijd van de
kruistochten was voorgoed voorbij,
ook al leefde de idee voort. Reeds in
1291 was het laatste steunpunt in het
Heilig Land door de kruisvaarders
prijsgegeven.
Het was ook in 1453 dat er na 116
jaar een einde kwam aan de Hon
derdjarige Oorlog. Een vrede is er ei
genlijk nooit gesloten. Na het ingrij
pen van Jeanne d'Arc verloren de
Engelsen steeds meer terrein. In
1453 hadden ze op het vasteland al
leen Calais nog in handen (tot
1558). Voor Frankrijk leverde die
oorlog een versterking van de ko
ninklijke macht op, terwijl Engeland
er een parlement met meer zeggen
smacht aan overhield, een mooi
startpunt voor de latere democratie.
8. Bergen op Zoom in rep en roer
1454
Maakten de poorters van Bergen op
Zoom zich tijdens het 'Herfsttij der
Middeleeuwen' zorgen over de
groeiende macht en invloed van het
Osmaanse Rijk? Niets dat erop wijst.
Wellicht was het voor de meesten te
ver weg, om er beducht voor te zijn.
Velen werden te zeer in beslag geno
men door de dagelijkse strijd om het
bestaan. Wel zullen ze iets vernomen
hebben over de fantastische feesten
aan het Bourgondische hof. Filips
hield ervan om te pronken met zijn
rijkdom. Hij viel op door zijn kost
bare kleding en verkwistende maal
tijden. Tijdgenoten vertellen over
kastelen van gebak zo groot dat er
een heel orkest in kon spelen; over
olifanten van zoete waren en walvis
sen gevuld met lekkernijen. De koks
moeten culinaire kunstenaars zijn
geweest.
Niet alle onderdanen konden het
optreden van Filips waarderen.
Vooral zijn centralisatiepolitiek
stuitte op verzet. Filips probeerde
zijn vele gewesten meer tot een een
heid om te smeden. Een centrale re
gering met ambtenaren, dat was zijn
ideaal. Die opzet botste met het par
ticularisme van de afzonderlijke ge
westen en steden, die scherp toeza
gen of de hertog de door hem be
zworen privileges bleef respecteren.
Vooral met steden als Gent en
Brugge kreeg Filips het moeilijk. In
1453 slaagde hij erin om Gent op de
knieën te krijgen, reden voor een
groot feest. Dat vierde Filips de
Goede in de Vlaamse stad Rijssel en
Jan metten Lippen was daarbij. Tij
dens het feest werd er een fazant
binnengebracht en op dat gerecht
legde Filips de eed af, dat hij per
soonlijk zou deelnemen aan een
kruistocht tegen de Osmanen of bij
verhindering zouden dat twaalf dap
pere ridders in zijn plaats een heel
jaar lang doen op zijn kosten. Vol
enthousiasme volgden de aanwezige
ridders het voorbeeld van hun gast
heer.
Het jaar daarop trokken Jan II en
Jan van Kleef als gezanten van Filips
de Goede aan het hoofd van een
uitgelezen gezelschap naar Mantua
voor een ontmoeting met paus Pius
II. Ze mochten de paus 2.000 ruiters
65