De Waterschans nr. 3 2000
AJb.2. Het model van een weervisserij, aanwezig in het gemeentemuseum te Bergen op
Zoom. Het is laag water. De visserij is reeds klaar. De bovenste vleuk is drooggevallen,
de fiuk hangt in het want te drogen.
dende. Er is een aantal voorwaar
den van kracht. Zo is de pacht voor
de visserijen tezamen bepaald op
36,- plus levering van 1000 stuks vis
aan de markies. Als algemene be
paling geldt een verplicht lidmaat
schap van het gilde. Bovendien zijn
het wildernisregaal en een ordon
nantie van de markies van kracht
(5). In de keuren van het gilde is
voor het eerst sprake van weren of
waarden. De oorsprong van deze
vismethode is onbekend, er zijn
wel verwante vismethoden en ver
schillende theorieën over het ont
staan (6). Aanpassing van de van
1400 tot 1800 gebruikte zalmsteken
op het Bergsche Veld (de Bies-
bosch) aan de eisen van de Ooster-
schelde met haar sterke stromingen
lijkt mij het meest waarschijnlijk. Te
meer daar reeds in de zestiende
eeuw handelscontacten tussen
beide gebieden bestaan. De in de
zalmsteken gevangen zalm uit
Geertruidenberg wordt via de
markten van Bergen op Zoom naar
Antwerpen uitgevoerd. De grootte
(tot 5 km) maakte de zalmsteken
uniek, zoals de weren dat ook zijn.
Zowel zalmsteken als weren staan
jarenlang op dezelfde plaats (7)
(Afb. 1 en 2).
Weervisserijen als 'eigendom'
De beste visserijen, die langs de
Brabantse Wal liggen, worden op
den duur beschouwd als onderhe
vig aan een soort erfelijk gebruiks
recht, zij het dan inclusief de alge
meen geldende verplichtingen. Zij
worden verkocht onder toeziend
oog van het gilde. Ook zijn zij over-
erfbaar. De eerste vermelding van
verkoop dateert uit 1710. In 1723
koopt Jillis Lafontijn een visserij
voor 600,- op een publieke ver
koop. In 1775 verkoopt J. van Baal,
weduwe van Johannis Pikaar, een
visserij inclusief rechten en plich
ten aan ene Chijns. De inzet is
3.100,-, de verkoopprijs loopt op
tot 4.700,-. In 1778 verkoopt Jan
Touw aan zijn zoon Christoffel de
weervisserij 'De Laagte' met een
schip en een schuur voor 500,-,
een familieprijsje. Visser Touw laat
in 1782 zijn visserij na aan zijn twee
zoons, Johannes Danielsen en Da
niel Danielsen. Adriaan en Paulus
Pikaar verkopen in 1781 aan Marijn
de Haas een visserij voor 1.150,-.
Zijn weduwe, Alida Cijns, verkoopt
in 1812 (de Franse tijd) deze visse
rij aan haar zoons Jillis, Adrianus,
Johannes en Marijnus voor 2116
franc en 40 centimes. In 1796
koopt Johannes de Haas een weer
voor 2.000,-. Ook instellingen be
zitten weren. Het weeshuis koopt in
1808 een weer op een publieke ver
koop. Een ander weer wordt in
1808 op dezelfde manier verkocht
voor 2.650,-. De familie Lafontijn
betaalt bij overlijden 'kindsdelen
weer' uit. Het blijkt moeilijk het
recht op een weer overtuigend aan
te tonen. Bewijzen zijn soms verlo
ren gegaan. Ook worden weren on
derverhuurd (8).
Hét besluit
Door het grote aantal conflicten en
de dreiging van fysiek geweld (9)
neemt de heer van Bergen op
Zoom rond 1780 een onverwacht
besluit met verstrekkende gevolgen.
Hij laat de Staten van Zeeland de
scheiding aanbrengen, voor wat be
treft de visrechten, tussen Zeeuws
en Bergs gebied (10). In 1784 krijgt
kaartenmaker David Hattinga op
dracht tot het maken van een kaart
(11). Op deze, inmiddels beroemde
en beruchte kaart is de grens tus
sen Zeeland en Bergen op Zoom
aangegeven, alsmede de plaats van
de visserijen en het gezamenlijk te
bevissen gebied. Er staan 18 weer
visserijen op aangegeven. Van deze
18 visserijen staan er 9 op Zeeuws
gebied en 9 op Bergs gebied. Er
wordt gevist door 8 Zeeuwse vissers
en door 10 vissers uit Bergen op
Zoom. Het Bergs gebied wordt
voortaan beperkt tot het verdron
ken land van het markiezaat. Wan
neer er niet voldoende Zeeuwse
belangstelling is voor de weren,
mogen Bergse vissers meeloten
voor een weer op Zeeuws gebied.
Dit besluit wordt als zeer onrecht
vaardig ervaren door de Bergse vis
sers. Een aantal van hen moet de
visserij opgeven. Dit wordt onder
andere opgemerkt in de genealogie
van de familie Touw (12). Het con
flict waarin Dirk Wakkee door dit
besluit terecht komt, zal verstrek
kende gevolgen hebben voor de
weervisserij (13). De discussie is
niet beëindigd, de conflicten blij
ven bestaan, zowel de 'traditionele
vissersconflicten' als nieuwe con
flicten over de visrechten. Dit laat
ste wordt veroorzaakt door de poli
tieke ontwikkelingen en door het
ontstaan van het Koninkrijk der
Nederlanden. Zowel de landelijke
als de plaatselijke overheden zijn
niet op de hoogte van geldende re
gelingen, passen ze niet toe en so
wieso is over elke regeling discussie
mogelijk. Zo weigert Dirk Wakkee
in 1802 zijn visserij 'Rommerswaal'
op Zeeuws gebied te verlaten met
het argument dat hij pacht betaald
heeft aan de Franse overheid. Het
geen niet na te gaan is (14). Ook de
120
De Waterschans nr. 3 2000
afspraak uit 1784 zelf blijft een
bron van conflicten, omdat de
Zeeuwse belangstelling voor de
weervisserij incidenteel is en de
Bergenaren incidentele concurren
tie na goede vangsten niet accepte
ren. De meeste visserijen worden
door Bergenaren bevist, in 1805
zijn zelfs alle Zeeuwse visserijen in
Bergse handen. Zo oordelen de
weervissers over de zaak Dirk Wak
kee: Wakkee had de visserij opge
knapt en goede vangsten gedaan.
Nu willen de Zeeuwen zijn visserij,
die bij loting verkregen was (15). De
correspondentie tussen de plaatse
lijke overheden, met regelmatige
tussenkomst van de provincie of
een ministerie toont hoe hardnek
kig de conflicten uitgevochten wor
den. De minister van Binnenlandse
Zaken vraagt op een gegeven mo
ment de burgemeester van Bergen
op Zoom desnoods door middel
van politiecontrole op te treden te
gen die vissers die vuurwapens ge
bruiken op de Oosterschelde (16).
Het bestuur der visscherijen op de
Schelde en de Zeeuwse Stroomen
In 1823 bepaalt de landelijke over
heid dat het beheer van de visserij
op de Zeeuwse stromen onderge
bracht wordt bij het amortisatiesyn
dicaat. Het praktisch beheer wordt
ondergebracht bij het 'Bestuur der
Visscherijen op de Schelde en de
Zeeuwse Stroomen' (17). In het re
glement van dit bestuur worden de
rechten van de weervissers erkend
zoals deze zijn vastgelegd in de re
geling van 1784. De weervisserijen
op het verdronken land van het
markiezaat worden voor tien jaar in
concessie gegeven aan de Bergse
vissers of hun erfgenamen. Twee fa
milies, te weten de families Lafon
tijn (van 1784 tot 1867) en De Haas
(1825-1867) hebben hier gebruik
van gemaakt (18). Naast deze bij
zondere bepaling over de visrech
ten stelt het bestuur een aantal
technische zaken vast zoals de
grootte van de mazen van de fuik
en de lengte van de vleuken van
het weer. Nu lijkt de rust te zijn in
getreden, maar al spoedig blijkt dat
de kwestie van het gebruiksrecht
een eigen leven is gaan leiden. In
1865/66 worden twee zaken, te we
ten Dirk Wakkee die recht deed
gelden op 'Rommerswaal' en de er
ven van W. van Dort die aanspraak
menen te moeten maken op de vis
serij 'Eldernissen' (19) onder de
aandacht van het ministerie van Fi
nanciën gebracht (Afb.3 toont de
vermelding in de inventaris waar de
aanspraak op gebaseerd is). Nu
blijkt het conflict over visrechten
ontaard te zijn in tweespalt tussen
de Bergse vissers onderling: tussen
degenen die vissen op het markie
zaat en degenen die meeloten met
de Zeeuwse vissers. De vissers die
een weer op Bergs gebied pachten,
vinden dat degenen die meeloten
met de Zeeuwen de afspraken na
moeten komen of maar moeten
verhuizen (20). Het ministerie van
Financiën wil weten hoe het erfe
lijk gebruiksrecht geregeld is, maar
ook of uitbreiding van de weervis
serijen mogelijk is. Een en ander
wordt geïnventariseerd en in 1867
volgt een herziening van het regle
ment. Het artikel dat de speciale
voorwaarden met betrekking tot ge
bruiksrecht voor het verdronken
land regelt, vervalt. Alle weervisse
rijen worden voortaan in het open
baar bij opbod verpacht. Vissers en
bestuur hebben het recht op te zeg-
As
Afb.3. Inventaris van W. van Dort en E. Augustijn. De hypotheek op deze vaste goederen bedraagt f3000,-.
121
S S s
S$T
SÓ SS*yA->S-A> s
ks SA trY SS?&-Y z-yj
c-y c O t c «- s y
Xy cV Ze /Z&cyycy-, Z^yZj zZZy.yZrjyyZe^Z,-'
■//CzL- 2 7 ryZLée-eë Ao-z-e. zZSlezS/
//ZrZZ/y-t rs, a-* L,J cti è- erZe Z
c^my Ze .y yyyi y y f yyyyt -.yy; Z v yyrycy?yZlZZ -yyy A'Z' Z/Zr.. yye-y\ l yyyZ y'i yy Zy
/Z^r f Zr x- r v /I i rjy yz ryyyfrvr y y: zj t: 7y'yy-— i^SzyyZ Zy yyr Zy'
syc-r-i Zy-yy ri /py 'ty ft, '*/y Zy-'yy-, i Zf/ Zyi-ysi.yyrytï
,,<Yy>y; vt, ,y11'Gy' ZJ<y 4*-C aZoxiV-
y ty yy y y' yi' y, Zc Zi*<y<y-+- >1 L JyZy's~v /Zv i Z A'
/y i ,1. u, S/y'ss y ly y yy Zsy J <ér '/S t' yy, y-Ss?*. f-Cyy yZZyryyy y z/yyi
y.Zf Z'iyyyjyZ é-zV z-y-y-, Zy
yeyyrïyYiyy e