Het verhaal van twee prenten
De Waterschans nr. 3 2000
Afb.8. Gedeelte van de St.-Margrietenkapel vóór de ajbraak in december 1952. De ka
pel deed de laatste twee eeuwen dienst als kerk voor de evangelisch-lutherse gemeente.
op de eigendommen van de kapit
telheren. In hun woningen kwamen
leden van de schutterij en de
schout begon met het inventarise
ren van de inboedel. Naast de ac
cijnzen kwamen andere grieven
naar boven. Het kapittel eiste het
'innegeld' op, een soort staangeld
voor marktkramen. Verder beweer
den de kapittelheren dat ze het
recht hadden van de meetvis, dat
wil zeggen dat ze op de vismarkt
als eersten vis mochten opeisen of
kopen. Zo gingen de lekkerste hap
jes steeds maar weer naar de Pa
penstraat Koevoetstraat), een
strop voor zowel de vissers als hun
klanten.
Pogingen van Jan II om tot een ver
zoening te komen mislukten. Pas in
juni 1493 kwam er een oplossing.
Beide partijen legden zich toen
vooraf neer bij het oordeel van een
onpartijdige scheidsrechter. Als zo
danig fungeerde mr. Coenraad del
Sarto, 'koster van de St.-Lamber-
luskerk in Luik. Volgens zijn uit
spraak werd het recht van de meet
vis vervangen door een jaarlijkse
uitkering van de stad aan de kapit
telheren. Het stadsbestuur moest
het kapittel zijn excuses aanbieden
en 200 Rijnsgulden uitkeren. De
baten en lasten van de kapel van
O.L. Vrouw op 't Stexken moesten
stad en kapittel samen delen, elk
de helft. Daarmee was het pro
bleem kort voor Jans dood de we
reld uit. De enge band tussen kerk
en staat in de Middeleeuwen en
nog lang daarna blijkt eveneens uit
het volgende voorval. Een van de
vele inkomsten van de heer waren
de gelden van de bank van lening
in Bergen op Zoom. Die bank was
zoals in de meeste steden in han
den van bankiers uit Lombardije
en vandaar de naam Lombarden-
bank of kortweg lommerd. Lombar
den hadden blijkbaar minder
moeite met het kerkelijk rentever
bod. De katholieke kerk heeft lange
tijd het vragen van rente verboden,
omdat rente als woeker gold, dik
wijls niet ten onrechte. Jan had wel
een maximum vastgesteld, maar
dat lag erg hoog, namelijk 150%
per jaar. De risico's die de bank
liep, waren trouwens evenmin ge
ring.
Voor hun aanwezigheid betaalden
de Lombarden aan de heer van
Bergen op Zoom elk jaar 200
Rijnse gulden. Jans biechtvader
merkte op, dat het hier geld betrof
dat met woeker was verdiend en
dat Jan dat eigenlijk niet mocht
aannemen. Daarom raadde de eer
waarde vader hem aan het geld aan
de kerk te schenken, want dat
mocht wel.
(Wordt vervolgd)
Illustratieverantwoording:
Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op
Zoom: 5; Slootmans K, Bergen op Zoom.
Een stad als een huis. Zaltbommel 1974: (2)
p. 15; (7) 31; (8) 132; Musée de Dyon: I.
Wa Bergse Vastenavendliedjes oe
vertelle
Vanaf 13 november is bij de plaat
selijke boekhandel en de Gemeen
telijke Archiefdienst verkrijgbaar
het boekje 'Wa Bergse Vasten
avendliedjes oe vertelle', geschre
ven door Frans Melsen. Aan de
hand van 11 thema's worden 55
Bergse vastenavondliedjes geanaly
seerd. Het boekje bevat 74 bijpas
sende illustraties, waaronder 20 in
kleur. ISBN 90-73753-25-2.
Prijs: 25,55.
De Waterschans nr. 3 2000
C. P. Iriks
1. De verleiding
Begin 2000 heb ik twee prenten ge
kocht. Eentje van Bergen op Zoom,
met als onderschrift 'De Kerk en
Markt te Bergen op Zoom' en een
tje van Roosendaal, met als onder
schrift 't Dorp Roosendaal'. Waar
om deze aankoop? Na geboren en
getogen te zijn in Roosendaal ben
ik, verlokt door een Bergse schone,
in Bergen op Zoom gaan wonen.
En zoals het zo vaak gaat met in
wijkelingen, ging ik mij interesseren
voor de historie van mijn nieuwe
thuis. Van het een kwam het ander
en toen ik de winkel binnenstapte
om een prent van Bergen op Zoom
te kopen, besloot ik die van Roo
sendaal toch ook maar mee te ne
men. De verleiding was te groot:
Roosendaal en Bergen op Zoom.
Verleden en toekomst. Beide pren
ten hangen gebroederlijk naast el
kaar aan de wand als waren zij twee
gezichten van een duo-stad.
Na de aankoop wil je natuurlijk
meer weten over de tekenaar, de
graveur en de prenten, met andere
woorden: het wie, wat en waarom.
Hieronder het relaas van de speur
tocht.
2. De makers
De verkoper van de prenten zei het
al: Het zijn kopergravures en ze zijn
afkomstig uit de 'Vaderlandsche
Gezigten' naar het leven geteekend
door J. Bulthuis en in koper ge
bracht door KE Bendorp, uitgege
ven eind 18de eeuw.
De tekenaar: Jan Bulthuis (Gronin
gen 1750-Amsterdam 1801) schil
derde aanvankelijk decoratieve
landschappen voor kamerbehang
sels. Later legde hij zich toe op het
tekenen van stads- en dorpsgezich
ten voor boekillustraties.
De graveur Karei Frederik Bendorp
(Sas van Gent 1736-Dordrecht
1814) werkte voornamelijk te Dor
drecht. Hij is, behalve als graveur en
etser, ook bekend als schilder van
1. De kerk en markt te Bergen op Zoom
stadsgezichten.
De uitgave: 'Vaderlandsche Gezig
ten', Amsterdam 1786-1792.
Dat is duidelijk. En dan nu de pren
ten zelf.
3. Bergen op Zoom
De prent van 'De Kerk en Markt te
Bergen op Zoom' is onmiskenbaar
een afbeelding van de Kerk en
Markt te Bergen op Zoom. De gra
vure geeft een beeld van de oost- en
noordzijde van de Grote Markt. Je
hebt geen fantasie nodig om Hotel
De Draak, het Sint-Annastraatje,
het stadhuis, de Zuivelstraat, de
Grote Kerk en de andere gebouwen
te herkennen. Alleen: de toren van
de kerk is nog geen 'Peperbus'. Dat
is raar, want bij de herbouw, na de
verwoesting in 1747, in 1750-1752
heeft de toren de zo kenmerkende
bekroning gekregen. En bij nader
inzien is de kerk op de prent hoger
dan nu het geval is. Dit alles wijst
erop, dat de prent een situatie weer
geeft uit de periode vóór 1747. Dit
zou dus betekenen, dat de tekenaar
een situatie heeft getekend die be
stond vóór zijn geboorte?! De op
lossing van dit raadsel is minder in
trigerend.
De tekening die Jan Bulthuis maak
te, heeft hij niet 'naar het leven ge
teekend'. Hij geeft inderdaad de si
tuatie weer van vóór de verwoesting
in 1747. Bulthuis is waarschijnlijk
nooit in Bergen op Zoom geweest.
De tekening van Bulthuis is dan
ook een compilatie van twee door
Spilman vervaardigde gravures naar
tekeningen van De Haen. Met an
dere woorden 'naar het leven getee
kend door A. De Haen en in koper
gebracht door H. Spilman'.
De 'echte' tekenaar Abraham de
Haen (Amsterdam 1707-Amsterdam
1748) tekende vooral stads- en
dorpsgezichten van vele plaatsen in
Nederland. Vele van deze topografi
sche tekeningen werden door hem
zelf en anderen gegraveerd.
De 'echte' graveur Hendrik Spil
man (Amsterdam 1721-Haarlem
1784) was een leerling van Abraham
de Haen. Hij is vooral bekend ge
worden als tekenaar van gebouwen
en stadsgezichten en werkte als et
ser en graveur.
De originele tekeningen van De
Haen, een van de oostzijde van de
Grote markt en een van de noord
zijde van de Grote Markt, zijn ge
maakt in 1739. Deze tekeningen ge
ven nauwkeurig de situatie van de
Grote Markt op dat moment weer.
135
'«iiiXmi
