De Waterschans nr. 3 2000 De gravures die Spilman naar deze tekeningen vervaardigde, zijn even eens vrij nauwkeurig. Het was vroeger gebruikelijk om van een potloodschets eerst een inkttekening te maken, in grijze inkt gewassen met het penseel, om als voorbeeld te dienen voor de gravu res. De gravure was de meest bruik- bare vonn om gedrukte boeken te illustreren. De volgorde is dan: schets-inkttekening-gravure. Meestal, maar niet noodzakelijk, zal de tekenaar zijn ter plaatse ge maakte vluchtige schets later uitwer ken als inkttekening. Daarbij kan al iets van het oorspronkelijke verdwij nen: kleine details, die onduidelijk waren, ook correcties van onnauw keurigheden in perspectief e.d. Ver volgens gaat de graveur aan de hand van de tekening een gravure maken. Een tekening is echter wanner en levendiger dan een gravure. Op de tekening zijn de vlakken ingekleurd met waterverf, op de gravure zijn die gearceerd. Bij de gravure worden de lijnen strakker en het contrast groter. Daardoor ontstaan er in de scha duwpartijen op gravures donkere plekken. Bovendien is de graveur hoogstwaarschijnlijk niet op de hoogte met de situatie ter plaatse, die de tekenaar voor zich zag. Een vergissing is dan gauw gemaakt. Door de fouten die Bulthuis heeft gemaakt weten we dat hij is uitge gaan van de gravures van Spilman toen hij zijn tekening maakte. Hij kende dus blijkbaar de originele te keningen van De Haen niet, laat staan dat hij ter plaatse is geweest. Dat zou toch wel tot een andere te kening hebben geleid. Bendorp heeft op zijn beurt de tekening van Bulthuis nauwkeurig overgenomen en gegraveerd. Daarmee kopieerde hij dus ook de fouten die Bulthuis maakte. Met name is dat te zien bij de dak lijn van het huis De Olifant met de poort voor de St. Annastraat, de topgevel van het stadhuis, de gevel van het huis De Molen (Grote Markt 2), maar ook bij de gevels van de Grote kerk en de stadstoren. Het gaat dus om een gravure (Ben dorp) gemaakt omstreeks 1785 aan de hand van een tekening (Bult huis) uit dezelfde tijd, die is geba seerd op twee gravures (Spilman), die op hun beurt weer zijn vervaar digd naar twee tekeningen (De Haen) uit 1739. Het is dan ook niet verwonderlijk dat wordt gezegd dat de gravure van Bendorp een onbetrouwbaar beeld geeft van de situatie. 4. Roosendaal Alhoewel ik veertig jaar in Roosen daal heb gewoond, kon ik de prent 't Doip Roosendaal' niet zo gemak kelijk plaatsen als die van Bergen op Zoom. Bergen op Zoom was on miskenbaar Bergen op Zoom. Maar Roosendaal De Ghulden Roos bracht uitkomst. Het blijkt te gaan om een gezicht van de Bloemenmarkt, eertijds Var- kensmarkt, gezien vanuit het Noor den. Van Roosendaal is uit de periode vóór 1800 maar een zeer beperkt aantal afbeeldingen bekend. Die zijn bij wijze van spreken te tellen op de vingers van een hand. Eerst in het laatste kwart van de 18de eeuw zijn er gezichten op de Markt en de Bloemenmarkt ont staan. Dat zijn er, afgezien van pot loodschetsen, vijf, te weten: een te kening en een gravure van de Markt en twee tekeningen en een gravure van de Bloemenmarkt. Bij nadere beschouwing zijn dat herhalingen van tekeningen van de Markt en de Bloemenmarkt, beide door D. Ver rijk en ontstaan rond 1777, die als voorbeeld werden gebruikt door, onder andere, jawel: Bulthuis en Bendoip. Dus: niet 'naar het leven geteekend' 136 De Waterschans nr. 3 2000 door J. Bulthuis, maar door D. Ver rijk. Ook hier zal het wel zo zijn dat Bulthuis hoogstwaarschijnlijk nooit in Roosendaal is geweest. Dirk Verrijk (Haarlem 1734-Den Haag 1786) was topografisch teke naar die heel wat reizen heeft ge maakt en een uitgebreid oeuvre heeft nagelaten. Van de Bloemenmarkt zijn vier af beeldingen uit de 18de eeuw be kend, te weten: een potloodschets en een inkttekening door Verrijk, een tekening van Bulthuis en een gravure van Bendorp. De tekening van Bulthuis is een nauwkeurige kopie van de inktteke ning van Verrijk. De gravure van Bendorp is op zijn beurt een kopie van de tekening van Bulthuis. Het gaat dus om een gravure (Ben dorp) gemaakt omstreeks 1785 aan de hand van een tekening (Bult huis) uit dezelfde tijd, die is geba seerd op een tekening (Verrijk) uit 1777. De Roosendaalse keten is korter dan de Bergse. In Bergen op Zoom zijn de fouten aan het eind van de keten ontstaan. In Roosendaal aan het begin: de fout, dat de huizen van de Markt op één rooilijn schij nen te zijn gebouwd met de noord- gevel van het raadhuis is in de pot loodschets nog niet aanwezig. De gravure geeft een beeld van de geruïneerde Mariakapel aan de noordzijde van de kerk, de toren van de kerk en, verscholen achter een rij opgesnoeide lindebomen, de noordzijde van het raadhuis. In een beschrijving van de Vrijheid 'Rosendael' uit 1744 valt te lezen: 'De Kerck van Rosendael is eerst gebouwd in 't jaar 1268, wanneer die met toestemming van Arnout, Heer van Gaesbeke, tot eene Pa- rochiekerck wierdt opgerecht. Voor maels was hier alleen een Kapel, welcke wierdt bedient door eenen Afgezondenen van den Parochiaen van Nispen, waar van ze een aan- hangzel was. Deze Kapel was ter ee- ren van de H. Maagd Maria ge sticht, en stont ter begeving van den Abt en 't Kapittel van Tongerlo, van welcke de Parochiaen van Nispen mede afhing', en 'Rosendael is voorzien van een aanzienelyck Raadhuys, staande aan de Oostzijde van de Marckt aldaar, 't gene in den jaare 1730, zeer verbetert is'. Het was naar het schijnt een karak teristiek punt in het oude Roosen daal, want ook in de 19de eeuw werd dezelfde situatie in illustraties vastgelegd. Op een prent uit 1831 vanuit dezelfde gezichtshoek is de kapel, en overigens ook het restant van de oude kerk, inmiddels ge sloopt. De toren staat nog afzon derlijk. Eerst in de jaren 1834-1839 werd de huidige St. Janskerk er te gen aangebouwd. 5. Slot Bulthuis en Bendoip vervaardigden honderden tekeningen en gravures voor illustraties van de verschil lende edities van de Vaderlandsche Gezigten en Vaderlandsche Ge ographic of Nieuwe Tegenwoordige Staat. In plaats van naar de natuur te werken, maakte Bulthuis ook ge bruik van bestaande tekeningen, zo als in Bergen op Zoom en Roosen daal het geval is. Door de grote vraag naar 'stadsgezichten' en we gens slechte reisaccommodatie was het kopiëren in de 18de eeuw geenszins ongewoon en het werd toen niet als plagiaat beschouwd. Het lezend publiek kreeg boven dien omstreeks 1790 (sterk) verou derde afbeeldingen te zien. Het is te vergelijken met het nu presenteren van een foto-album uit de periode van rond 1950. Maar daar maakte men zich toen kennelijk niet druk om. En ik? Ik heb twee prenten met een verhaal. Bronnen Archeologisch veldwerk Bergen op Zoom Op 26 oktober a.s. start de cursus archeologisch veldwerk onder leiding van de stadsarcheoloog Marco Ver munt uit Bergen op Zoom. De cursus bestaat uit vijf bijeenkomsten. De inleiding en afsluiting worden ge houden op de donderdagavond van 20.00 tot 22.00 uur, de veldwerkbijeenkmsten zijn op zaterdag van 11.00 tot 16.00 uur. Deze praktische cursus, die zich voor het grootste deel afspeelt 'in het veld' is gericht op het voorspellen, her kennen en onderzoeken van vindplaatsen. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de voorbereiding en plan ning van een opgraving. Vervolgens komen specifieke technieken aan bod zoals het 'schaven' waardoor grond sporen zichtbaar worden, het herkennen en interpreteren van grondsporen, het intekenen en inmeten van vondsten, het 'couperen', het onderzoek van waterputten en grondsporen en de verschillende methoden om vondsten te verzamelen met behulp van schop, zeef en metaaldetector. Locatie: Bergen op Zoom Cursusduur: vijf bijeenkomsten 26 en 28 oktober, 4, 11 en 16 november Deelnamekosten: 95,00 (inclusief syllabus en koffie) Benodigdheden: laarzen en regenkleding Aanmelding: zo spoedig mogelijk, maar liefst vóór 11 oktober 2000 bij Stichting BRG, Postbus 1104. 5200 BD 's-Hertogenbosch. Tel. 073-6146193/fax 073-6127045 email: brg.brabant@wxs.nl 137 2. 't Dorp Roosendaal Beschrijving der Stadl en Lande van Breda, Thomas Ernst van Goor. 1744, facsimile uit gave. Den Haag zj; Jaarboek De Ghulden Roos No. 33-1973; J.H. van Mosselveld en WA. van Ham, Tekeningen van Bergen op Zoom, Bergen op Zoom 1973; Bergen op Zoom, gebouwd en beschouwd. Ge schiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom, Alphen aan den Rijn 1987; Bergen op Zoom in kaart en beeld, aflevering 10, 1990. Gemeentelijke Archiefdienst Ber gen op Zoom.

Periodieken

De Waterschans | 2000 | | pagina 19