De Waterschans nr. 3 2000
De gravures die Spilman naar deze
tekeningen vervaardigde, zijn even
eens vrij nauwkeurig.
Het was vroeger gebruikelijk om
van een potloodschets eerst een
inkttekening te maken, in grijze inkt
gewassen met het penseel, om als
voorbeeld te dienen voor de gravu
res. De gravure was de meest bruik-
bare vonn om gedrukte boeken te
illustreren. De volgorde is dan:
schets-inkttekening-gravure.
Meestal, maar niet noodzakelijk, zal
de tekenaar zijn ter plaatse ge
maakte vluchtige schets later uitwer
ken als inkttekening. Daarbij kan al
iets van het oorspronkelijke verdwij
nen: kleine details, die onduidelijk
waren, ook correcties van onnauw
keurigheden in perspectief e.d. Ver
volgens gaat de graveur aan de hand
van de tekening een gravure maken.
Een tekening is echter wanner en
levendiger dan een gravure. Op de
tekening zijn de vlakken ingekleurd
met waterverf, op de gravure zijn die
gearceerd. Bij de gravure worden de
lijnen strakker en het contrast groter.
Daardoor ontstaan er in de scha
duwpartijen op gravures donkere
plekken. Bovendien is de graveur
hoogstwaarschijnlijk niet op de
hoogte met de situatie ter plaatse,
die de tekenaar voor zich zag. Een
vergissing is dan gauw gemaakt.
Door de fouten die Bulthuis heeft
gemaakt weten we dat hij is uitge
gaan van de gravures van Spilman
toen hij zijn tekening maakte. Hij
kende dus blijkbaar de originele te
keningen van De Haen niet, laat
staan dat hij ter plaatse is geweest.
Dat zou toch wel tot een andere te
kening hebben geleid. Bendorp
heeft op zijn beurt de tekening van
Bulthuis nauwkeurig overgenomen
en gegraveerd. Daarmee kopieerde
hij dus ook de fouten die Bulthuis
maakte.
Met name is dat te zien bij de dak
lijn van het huis De Olifant met de
poort voor de St. Annastraat, de
topgevel van het stadhuis, de gevel
van het huis De Molen (Grote
Markt 2), maar ook bij de gevels
van de Grote kerk en de stadstoren.
Het gaat dus om een gravure (Ben
dorp) gemaakt omstreeks 1785 aan
de hand van een tekening (Bult
huis) uit dezelfde tijd, die is geba
seerd op twee gravures (Spilman),
die op hun beurt weer zijn vervaar
digd naar twee tekeningen (De
Haen) uit 1739.
Het is dan ook niet verwonderlijk
dat wordt gezegd dat de gravure van
Bendorp een onbetrouwbaar beeld
geeft van de situatie.
4. Roosendaal
Alhoewel ik veertig jaar in Roosen
daal heb gewoond, kon ik de prent
't Doip Roosendaal' niet zo gemak
kelijk plaatsen als die van Bergen
op Zoom. Bergen op Zoom was on
miskenbaar Bergen op Zoom. Maar
Roosendaal
De Ghulden Roos bracht uitkomst.
Het blijkt te gaan om een gezicht
van de Bloemenmarkt, eertijds Var-
kensmarkt, gezien vanuit het Noor
den.
Van Roosendaal is uit de periode
vóór 1800 maar een zeer beperkt
aantal afbeeldingen bekend. Die
zijn bij wijze van spreken te tellen
op de vingers van een hand.
Eerst in het laatste kwart van de
18de eeuw zijn er gezichten op de
Markt en de Bloemenmarkt ont
staan. Dat zijn er, afgezien van pot
loodschetsen, vijf, te weten: een te
kening en een gravure van de Markt
en twee tekeningen en een gravure
van de Bloemenmarkt. Bij nadere
beschouwing zijn dat herhalingen
van tekeningen van de Markt en de
Bloemenmarkt, beide door D. Ver
rijk en ontstaan rond 1777, die als
voorbeeld werden gebruikt door,
onder andere, jawel: Bulthuis en
Bendoip.
Dus: niet 'naar het leven geteekend'
136
De Waterschans nr. 3 2000
door J. Bulthuis, maar door D. Ver
rijk. Ook hier zal het wel zo zijn dat
Bulthuis hoogstwaarschijnlijk nooit
in Roosendaal is geweest.
Dirk Verrijk (Haarlem 1734-Den
Haag 1786) was topografisch teke
naar die heel wat reizen heeft ge
maakt en een uitgebreid oeuvre
heeft nagelaten.
Van de Bloemenmarkt zijn vier af
beeldingen uit de 18de eeuw be
kend, te weten: een potloodschets
en een inkttekening door Verrijk,
een tekening van Bulthuis en een
gravure van Bendorp.
De tekening van Bulthuis is een
nauwkeurige kopie van de inktteke
ning van Verrijk. De gravure van
Bendorp is op zijn beurt een kopie
van de tekening van Bulthuis.
Het gaat dus om een gravure (Ben
dorp) gemaakt omstreeks 1785 aan
de hand van een tekening (Bult
huis) uit dezelfde tijd, die is geba
seerd op een tekening (Verrijk) uit
1777.
De Roosendaalse keten is korter
dan de Bergse. In Bergen op Zoom
zijn de fouten aan het eind van de
keten ontstaan. In Roosendaal aan
het begin: de fout, dat de huizen
van de Markt op één rooilijn schij
nen te zijn gebouwd met de noord-
gevel van het raadhuis is in de pot
loodschets nog niet aanwezig.
De gravure geeft een beeld van de
geruïneerde Mariakapel aan de
noordzijde van de kerk, de toren
van de kerk en, verscholen achter
een rij opgesnoeide lindebomen,
de noordzijde van het raadhuis.
In een beschrijving van de Vrijheid
'Rosendael' uit 1744 valt te lezen:
'De Kerck van Rosendael is eerst
gebouwd in 't jaar 1268, wanneer
die met toestemming van Arnout,
Heer van Gaesbeke, tot eene Pa-
rochiekerck wierdt opgerecht. Voor
maels was hier alleen een Kapel,
welcke wierdt bedient door eenen
Afgezondenen van den Parochiaen
van Nispen, waar van ze een aan-
hangzel was. Deze Kapel was ter ee-
ren van de H. Maagd Maria ge
sticht, en stont ter begeving van den
Abt en 't Kapittel van Tongerlo, van
welcke de Parochiaen van Nispen
mede afhing', en 'Rosendael is
voorzien van een aanzienelyck
Raadhuys, staande aan de Oostzijde
van de Marckt aldaar, 't gene in den
jaare 1730, zeer verbetert is'.
Het was naar het schijnt een karak
teristiek punt in het oude Roosen
daal, want ook in de 19de eeuw
werd dezelfde situatie in illustraties
vastgelegd. Op een prent uit 1831
vanuit dezelfde gezichtshoek is de
kapel, en overigens ook het restant
van de oude kerk, inmiddels ge
sloopt. De toren staat nog afzon
derlijk. Eerst in de jaren 1834-1839
werd de huidige St. Janskerk er te
gen aangebouwd.
5. Slot
Bulthuis en Bendoip vervaardigden
honderden tekeningen en gravures
voor illustraties van de verschil
lende edities van de Vaderlandsche
Gezigten en Vaderlandsche Ge
ographic of Nieuwe Tegenwoordige
Staat. In plaats van naar de natuur
te werken, maakte Bulthuis ook ge
bruik van bestaande tekeningen, zo
als in Bergen op Zoom en Roosen
daal het geval is. Door de grote
vraag naar 'stadsgezichten' en we
gens slechte reisaccommodatie was
het kopiëren in de 18de eeuw
geenszins ongewoon en het werd
toen niet als plagiaat beschouwd.
Het lezend publiek kreeg boven
dien omstreeks 1790 (sterk) verou
derde afbeeldingen te zien. Het is te
vergelijken met het nu presenteren
van een foto-album uit de periode
van rond 1950. Maar daar maakte
men zich toen kennelijk niet druk
om.
En ik? Ik heb twee prenten met een
verhaal.
Bronnen
Archeologisch veldwerk Bergen op Zoom
Op 26 oktober a.s. start de cursus archeologisch veldwerk onder leiding van de stadsarcheoloog Marco Ver
munt uit Bergen op Zoom. De cursus bestaat uit vijf bijeenkomsten. De inleiding en afsluiting worden ge
houden op de donderdagavond van 20.00 tot 22.00 uur, de veldwerkbijeenkmsten zijn op zaterdag van 11.00
tot 16.00 uur.
Deze praktische cursus, die zich voor het grootste deel afspeelt 'in het veld' is gericht op het voorspellen, her
kennen en onderzoeken van vindplaatsen. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de voorbereiding en plan
ning van een opgraving. Vervolgens komen specifieke technieken aan bod zoals het 'schaven' waardoor grond
sporen zichtbaar worden, het herkennen en interpreteren van grondsporen, het intekenen en inmeten van
vondsten, het 'couperen', het onderzoek van waterputten en grondsporen en de verschillende methoden om
vondsten te verzamelen met behulp van schop, zeef en metaaldetector.
Locatie: Bergen op Zoom
Cursusduur: vijf bijeenkomsten 26 en 28 oktober, 4, 11 en 16 november
Deelnamekosten: 95,00 (inclusief syllabus en koffie)
Benodigdheden: laarzen en regenkleding
Aanmelding: zo spoedig mogelijk, maar liefst vóór 11 oktober 2000 bij Stichting BRG, Postbus 1104.
5200 BD 's-Hertogenbosch. Tel. 073-6146193/fax 073-6127045 email: brg.brabant@wxs.nl
137
2. 't Dorp Roosendaal
Beschrijving der Stadl en Lande van Breda,
Thomas Ernst van Goor. 1744, facsimile uit
gave. Den Haag zj; Jaarboek De Ghulden
Roos No. 33-1973; J.H. van Mosselveld en
WA. van Ham, Tekeningen van Bergen op
Zoom, Bergen op Zoom 1973;
Bergen op Zoom, gebouwd en beschouwd. Ge
schiedkundige Kring van Stad en Land van
Bergen op Zoom, Alphen aan den Rijn 1987;
Bergen op Zoom in kaart en beeld, aflevering
10, 1990. Gemeentelijke Archiefdienst Ber
gen op Zoom.