De Waterschans nr. 3 2000
AJb.2. De presentatie van het proefschrift in de Hofzaal van het Markiezenhof. Achter: de
heer F. Wakkee met echtgenote; vlrur.: dr. W. A. van HamJ. Zwagemakers, voorzitter
van de Geschiedkundige Kring; M. de Koning en gemeentesecretaris P. Thomassen.
lijk beziggehouden met de dragers
van het gezag, van hoog tot laag.
Zelfs heeft hij overwogen om zijn
proefschrift uit te bouwen tot een
prosopografische studie, maar dat
zou het boek veel te uitgebreid
hebben gemaakt.
Prosopografie
Niet elke Waterschanslezer zal be
kend zijn met de term prosopogra
fie. Daarom even een korte toelich
ting. Het is een moderne vorm van
geschiedschrijving waarbij vooral
wordt getracht om te achterhalen,
welke personen in een bepaalde,
liefst niet al te lange, tijd of bij een
belangrijke historische gebeurtenis
eigenlijk de dienst uitmaakten. Wie
beslisten er? Wat voor mensen wa
ren dat? Hoe waren ze aan hun
macht en invloed gekomen? Op
wie steunden ze en hoe waren de
onderlinge verhoudingen. Familie
banden, vrienden, partijgenoten?
Met name in tijden dat de feitelijke
macht in handen lag van kleine
groeperingen, kan een prosopogra
fische studie veel feiten en ontwik
kelingen verduidelijken. Zo leent
onze achttiende eeuw met zijn
oligarchieën (een oligarchie is een
familieregering; letterlijk betekent
het woord: weinigen regeren) zich
goed voor een dergelijk onderzoek,
bij voorkeur per stad of gebeurte
nis. Het vraagt veel organisatie
talent van de onderzoeker, wil hij
niet verdrinken in de overvloed van
gegevens. Gelukkig kan de compu
ter hem nu goede diensten bewij
zen. De prosopografie heeft haar
bakermat in Engeland. Men noemt
deze richting ook wel 'collectieve
biografie" of 'multiple career-line
analysis'.
De periode die Van Ham bestrijkt
omvat 106 jaar, wel wat lang voor
een prosopografisch onderzoek.
Toch heeft hij op zijn speurtochten
heel wat gegevens verzameld over
de invloedrijke personen en hun
medewerkers in Bergen op Zoom
en omstreken in de Bourgondisch-
Habsburgse tijd. Het zou natuurlijk
jammer zijn als die vruchten verlo
ren zouden gaan of niet geraad
pleegd kunnen worden. De schrij
ver heeft er een originele, eigen
tijdse oplossing voor gevonden. Ik
citeer uit zijn boek: 'Een tweede
bijlage omvat een overzicht van be
stuurders en belangrijke functiona
rissen in de stad Bergen op Zoom
in de periode 1477-1583: schouten;
secretarissen; griffiers; pensionaris
sen; burgemeesters en schepenen.
Deze twee bijlagen (en de Lijst van
afkortingen) zijn digitaal beschik
baar op de website van Uitgeverij
Verloren: www.verloren.nl. Daar
treft U een aibriek 'downloads',
waaronder U kunt klikken op 'bijla
gen bij Van Ham, Macht en gezag
in het Markiezaat'. De bestanden
zijn opgeslagen als Word 97 voor
Windows' (blz. 459). Kan het nog
moderner?
De vraagstelling
Een goede dissertatie verrijkt de
wetenschap door problemen op te
lossen of vragen te beantwoorden
die het inzicht en de kennis van de
betreffende discipline verbreden
en/of verdiepen. Een goed opge
bouwd proefschrift begint met een
duidelijke probleemstelling en het
antwoord is bepalend voor de kwa
liteit van de studie. Onze oud-ar
chivaris houdt zich al vele jaren be-
Afh.3. Rechts een blik op de gevel waarachter de Raad- en Rekenkamer in het Markie
zenhof zetelde. Links in de hoek een deur naar de vroegere archiefruimte. Lange tijd was
de zuilengalerij helemaal dicht om extra ruimte te winnen.
152
De Waterschans nr. 3 2000
zig met het vroegste verleden van
Bergen op Zoom. Een boeiende
kwestie daarbij is de vraag, hoe de
verdeling van de macht tussen de
keizer van het Duitse Rijk. de her
tog van Brabant, de heer/markies
van stad en land van Bergen op
Zoom en het bestuur van de stad
tot stand kwam en zich in de prak
tijk ontwikkelde. Welke instanties
en ambtenaren speelden daarbij
een rol en welke waren hun be
voegdheden? Van Ham koos voor
deze thema's een tijdvak waarin de
gestelde machtsontwikkelingen in
een versnelling geraakten, namelijk
het einde van de Middeleeuwen en
de overgang naar de Nieuwe Tijd.
De adel, eeuwenlang de dragers
van het profane gezag en van de
krijgsmacht boetten alom in aan
prestige en invloed. Vakkundige,
geschoolde ambtenaren uit de bur
gerij namen hun plaats in als advi
seurs en steunpilaren bij het rege
ren, terwijl staande legers van huur
soldaten de ridders vervingen, zij
het dan vaak nog onder leiding van
mannen met blauw bloed. Ook de
stand van de geestelijkheid verloor
politieke invloed en voorrechten
zoals belastingvrijdom.
Hoe werkte dit proces nu precies
door in de heerlijkheid Bergen op
Zoom tussen 1477 en 1583? Zie
daar de vraag die drs. Van Ham in
trigeerde. Het eerste jaartal herin
nert aan de dood van Karei de
Stoute en de opvolging van Maria
van Bourgondië. De promovendus
koos dit jaar als beginpunt 'omdat
toen de eerste aanzetten tot de vor
ming van nieuwe instellingen te
Bergen op Zoom plaatsvonden'.
Het jaar 1583 is voor hem een
eindpunt, omdat Bergen op Zoom
toen in feite voor lange tijd ophield
als een centrum voor heerlijk be
stuur en rechtspraak te fungeren
(blz. 16). De door hem gekozen pe
riode bestrijkt de regeringsjaren
van Maria de Rijke, Filips de
Schone, Karei V en Filips II van
Habsburg. Ook de echtgenoot van
Maria, Maximiliaan van Oostenrijk,
speelt daarin een rol van betekenis,
want twee keer bestuurde hij als re
gent de Bourgondische gewesten,
eerst van 1482 tot 1494 voor de
mindeijarige Filips de Schone en
daarna van 1506 tot 1515 voor de
minderjarige Karei V. Al deze re
geerders waren hertog of hertogin
van Brabant en als zodanig de
leenheer of -vrouwe van de
heer/markies van stad en land van
Bergen op Zoom. Bovendien waren
Maximiliaan en Karei V keizer van
Duitsland, waar Bergen op Zoom
ook toebehoorde. De stad maakte
dus deel uit van het Heilige
Roomse rijk een rijk dat zo'n 360
deelstaten en -staatjes kende, alle
maal met hun eigen status, privile
ges, bestuursinstellingen en afhan
kelijkheden. Een van de belangrij
kere staten was het hertogdom Bra
bant en in dat hertogdom lag dan
de heerlijkheid van stad en land
van Bergen op Zoom. In 1533 werd
deze heerlijkheid tot markiezaat
verheven.
Van Ham licht zijn probleemstel
ling nader toe als volgt: 'Wat was de
rol die de heren (markiezen) als be
stuurder en grootgrondbezitter
konden vervullen? Welke gevolgen
had de groei van het heerlijk bezit
voor de administratieve structuren,
lokaal en regionaal?' Zijn antwoord
vinden we in een fraai uitgegeven
boek van 480 pagina's, voorzien
van 36 duidelijke landkaartjes, 16
tabellen, 7 grafieken, 2 organisatie
schema's en 14 afbeeldingen.
Deel I: Stad, land en heren: de
grondslagen van de macht
Het boek kent drie delen. Het eer
ste deel heeft een inleidend karak
ter. Het is een knappe samenvatting
van de vroegste geschiedenis van
de heerlijkheid Bergen op Zoom.
De auteur is daarmee op een voor
hem zeer bekend terrein zoals on
der meer blijkt uit de lijst van door
hem geraadpleegde bronnen en li
teratuur (p. 421 -453), waarin maar
liefst 62 publicaties van de schrijver
zelf staan vermeld. Achtereenvol
gens maken we kennis met het ge
bied van de heren van Bergen op
Zoom, met de heren zelf en met de
Kaart 2 Het stadsgebied van Bergen op Zoom en zijn omgeving, situatie 1545
Afb.4. Een voorbeeld van een van de kaartjes uit het boek van WA. van Ham.
153
DER JANNEN
BOUDENSPOLDER
LAND
BE1JMOER
DE MELANEN
NOORDLAND
DE MEEREN
Gagelhoek
Noort
c Ae q—
ZU1DLAND
'Bergs Bos'
VERDRONKEN LAND
VAN ZUID - BEVELAND
NEERLAND van BORGVLIET
BORGVLIET
OOST MOER
heveland"
1 KM
A bouwland
B bossen
C weidegebieden
D stuifduinen
E woeste gronden en
moerassen
F water
G gorzen
AH Anthoefden
HK Havenkanaal
HW Houwer
DB De Bal
KB Konijnsberg
LW Lange Water
MV Moervaart
RB Raaibergen
H terrasrand (Hoge Rand) RijB Rijsselbergen
VP Vanckput
W Warande
1 Sint-Quirinuskapel
2 Lievevrouwekapel op 't Stecxken
3 toltoren van Iersekeroord
4 Begijnhof
5 Sint-Elisabethsgasthuis en -klooster
6 Lazerij (leprozenhuis)
7 Sint-Gertrudiskapel
8 kasteel van Borgvliet
9 Plaats stenen galg aan de Wouwseweg
10 Galgen op de Raaibergen