De Waterschans nr. 3 2000 AJb.2. De presentatie van het proefschrift in de Hofzaal van het Markiezenhof. Achter: de heer F. Wakkee met echtgenote; vlrur.: dr. W. A. van HamJ. Zwagemakers, voorzitter van de Geschiedkundige Kring; M. de Koning en gemeentesecretaris P. Thomassen. lijk beziggehouden met de dragers van het gezag, van hoog tot laag. Zelfs heeft hij overwogen om zijn proefschrift uit te bouwen tot een prosopografische studie, maar dat zou het boek veel te uitgebreid hebben gemaakt. Prosopografie Niet elke Waterschanslezer zal be kend zijn met de term prosopogra fie. Daarom even een korte toelich ting. Het is een moderne vorm van geschiedschrijving waarbij vooral wordt getracht om te achterhalen, welke personen in een bepaalde, liefst niet al te lange, tijd of bij een belangrijke historische gebeurtenis eigenlijk de dienst uitmaakten. Wie beslisten er? Wat voor mensen wa ren dat? Hoe waren ze aan hun macht en invloed gekomen? Op wie steunden ze en hoe waren de onderlinge verhoudingen. Familie banden, vrienden, partijgenoten? Met name in tijden dat de feitelijke macht in handen lag van kleine groeperingen, kan een prosopogra fische studie veel feiten en ontwik kelingen verduidelijken. Zo leent onze achttiende eeuw met zijn oligarchieën (een oligarchie is een familieregering; letterlijk betekent het woord: weinigen regeren) zich goed voor een dergelijk onderzoek, bij voorkeur per stad of gebeurte nis. Het vraagt veel organisatie talent van de onderzoeker, wil hij niet verdrinken in de overvloed van gegevens. Gelukkig kan de compu ter hem nu goede diensten bewij zen. De prosopografie heeft haar bakermat in Engeland. Men noemt deze richting ook wel 'collectieve biografie" of 'multiple career-line analysis'. De periode die Van Ham bestrijkt omvat 106 jaar, wel wat lang voor een prosopografisch onderzoek. Toch heeft hij op zijn speurtochten heel wat gegevens verzameld over de invloedrijke personen en hun medewerkers in Bergen op Zoom en omstreken in de Bourgondisch- Habsburgse tijd. Het zou natuurlijk jammer zijn als die vruchten verlo ren zouden gaan of niet geraad pleegd kunnen worden. De schrij ver heeft er een originele, eigen tijdse oplossing voor gevonden. Ik citeer uit zijn boek: 'Een tweede bijlage omvat een overzicht van be stuurders en belangrijke functiona rissen in de stad Bergen op Zoom in de periode 1477-1583: schouten; secretarissen; griffiers; pensionaris sen; burgemeesters en schepenen. Deze twee bijlagen (en de Lijst van afkortingen) zijn digitaal beschik baar op de website van Uitgeverij Verloren: www.verloren.nl. Daar treft U een aibriek 'downloads', waaronder U kunt klikken op 'bijla gen bij Van Ham, Macht en gezag in het Markiezaat'. De bestanden zijn opgeslagen als Word 97 voor Windows' (blz. 459). Kan het nog moderner? De vraagstelling Een goede dissertatie verrijkt de wetenschap door problemen op te lossen of vragen te beantwoorden die het inzicht en de kennis van de betreffende discipline verbreden en/of verdiepen. Een goed opge bouwd proefschrift begint met een duidelijke probleemstelling en het antwoord is bepalend voor de kwa liteit van de studie. Onze oud-ar chivaris houdt zich al vele jaren be- Afh.3. Rechts een blik op de gevel waarachter de Raad- en Rekenkamer in het Markie zenhof zetelde. Links in de hoek een deur naar de vroegere archiefruimte. Lange tijd was de zuilengalerij helemaal dicht om extra ruimte te winnen. 152 De Waterschans nr. 3 2000 zig met het vroegste verleden van Bergen op Zoom. Een boeiende kwestie daarbij is de vraag, hoe de verdeling van de macht tussen de keizer van het Duitse Rijk. de her tog van Brabant, de heer/markies van stad en land van Bergen op Zoom en het bestuur van de stad tot stand kwam en zich in de prak tijk ontwikkelde. Welke instanties en ambtenaren speelden daarbij een rol en welke waren hun be voegdheden? Van Ham koos voor deze thema's een tijdvak waarin de gestelde machtsontwikkelingen in een versnelling geraakten, namelijk het einde van de Middeleeuwen en de overgang naar de Nieuwe Tijd. De adel, eeuwenlang de dragers van het profane gezag en van de krijgsmacht boetten alom in aan prestige en invloed. Vakkundige, geschoolde ambtenaren uit de bur gerij namen hun plaats in als advi seurs en steunpilaren bij het rege ren, terwijl staande legers van huur soldaten de ridders vervingen, zij het dan vaak nog onder leiding van mannen met blauw bloed. Ook de stand van de geestelijkheid verloor politieke invloed en voorrechten zoals belastingvrijdom. Hoe werkte dit proces nu precies door in de heerlijkheid Bergen op Zoom tussen 1477 en 1583? Zie daar de vraag die drs. Van Ham in trigeerde. Het eerste jaartal herin nert aan de dood van Karei de Stoute en de opvolging van Maria van Bourgondië. De promovendus koos dit jaar als beginpunt 'omdat toen de eerste aanzetten tot de vor ming van nieuwe instellingen te Bergen op Zoom plaatsvonden'. Het jaar 1583 is voor hem een eindpunt, omdat Bergen op Zoom toen in feite voor lange tijd ophield als een centrum voor heerlijk be stuur en rechtspraak te fungeren (blz. 16). De door hem gekozen pe riode bestrijkt de regeringsjaren van Maria de Rijke, Filips de Schone, Karei V en Filips II van Habsburg. Ook de echtgenoot van Maria, Maximiliaan van Oostenrijk, speelt daarin een rol van betekenis, want twee keer bestuurde hij als re gent de Bourgondische gewesten, eerst van 1482 tot 1494 voor de mindeijarige Filips de Schone en daarna van 1506 tot 1515 voor de minderjarige Karei V. Al deze re geerders waren hertog of hertogin van Brabant en als zodanig de leenheer of -vrouwe van de heer/markies van stad en land van Bergen op Zoom. Bovendien waren Maximiliaan en Karei V keizer van Duitsland, waar Bergen op Zoom ook toebehoorde. De stad maakte dus deel uit van het Heilige Roomse rijk een rijk dat zo'n 360 deelstaten en -staatjes kende, alle maal met hun eigen status, privile ges, bestuursinstellingen en afhan kelijkheden. Een van de belangrij kere staten was het hertogdom Bra bant en in dat hertogdom lag dan de heerlijkheid van stad en land van Bergen op Zoom. In 1533 werd deze heerlijkheid tot markiezaat verheven. Van Ham licht zijn probleemstel ling nader toe als volgt: 'Wat was de rol die de heren (markiezen) als be stuurder en grootgrondbezitter konden vervullen? Welke gevolgen had de groei van het heerlijk bezit voor de administratieve structuren, lokaal en regionaal?' Zijn antwoord vinden we in een fraai uitgegeven boek van 480 pagina's, voorzien van 36 duidelijke landkaartjes, 16 tabellen, 7 grafieken, 2 organisatie schema's en 14 afbeeldingen. Deel I: Stad, land en heren: de grondslagen van de macht Het boek kent drie delen. Het eer ste deel heeft een inleidend karak ter. Het is een knappe samenvatting van de vroegste geschiedenis van de heerlijkheid Bergen op Zoom. De auteur is daarmee op een voor hem zeer bekend terrein zoals on der meer blijkt uit de lijst van door hem geraadpleegde bronnen en li teratuur (p. 421 -453), waarin maar liefst 62 publicaties van de schrijver zelf staan vermeld. Achtereenvol gens maken we kennis met het ge bied van de heren van Bergen op Zoom, met de heren zelf en met de Kaart 2 Het stadsgebied van Bergen op Zoom en zijn omgeving, situatie 1545 Afb.4. Een voorbeeld van een van de kaartjes uit het boek van WA. van Ham. 153 DER JANNEN BOUDENSPOLDER LAND BE1JMOER DE MELANEN NOORDLAND DE MEEREN Gagelhoek Noort c Ae q— ZU1DLAND 'Bergs Bos' VERDRONKEN LAND VAN ZUID - BEVELAND NEERLAND van BORGVLIET BORGVLIET OOST MOER heveland" 1 KM A bouwland B bossen C weidegebieden D stuifduinen E woeste gronden en moerassen F water G gorzen AH Anthoefden HK Havenkanaal HW Houwer DB De Bal KB Konijnsberg LW Lange Water MV Moervaart RB Raaibergen H terrasrand (Hoge Rand) RijB Rijsselbergen VP Vanckput W Warande 1 Sint-Quirinuskapel 2 Lievevrouwekapel op 't Stecxken 3 toltoren van Iersekeroord 4 Begijnhof 5 Sint-Elisabethsgasthuis en -klooster 6 Lazerij (leprozenhuis) 7 Sint-Gertrudiskapel 8 kasteel van Borgvliet 9 Plaats stenen galg aan de Wouwseweg 10 Galgen op de Raaibergen

Periodieken

De Waterschans | 2000 | | pagina 27