De Grebbe uitgediept De Waterschans nr. 3 2000 Intocht Belgische vluchtelingen in Bergen op Zoom. 1914. graafplaats in de binnenstad zijn aangetroffen. Met zijn omvangrijke proefschrift Geloof kan Bergen verzetten heeft Charles de Mooij, hoofdconserva tor van het Noordbrabants Mu seum, de periode van de Reforma tie en Contra-reformatie in Bergen op Zoom nader onderzocht. In zijn bijdrage zal hij schetsen hoe een beschavingsoffensief werd ingezet om de mensen voor de zonde te behoeden en te leiden tot de eeu wige zaligheid. Hoewel Nederland tijdens de Eer ste Wereldoorlog neutraal bleef, ging deze oorlog aan de grens niet ongemerkt voorbij. Vele Belgen die voor het oorlogsgeweld op de vlucht sloegen, zochten hun heil in Bergen op Zoom en Roosendaal. Franka van der Rijt, die deze pe riode nader heeft onderzocht, zal ingaan op de houding van de Bergse en Roosendaalse overheid en de wijze waarop de opvang in dertijd plaats vond. Familienamen wijzen niet alleen op verwantschap, maar kunnen te vens licht werpen op herkomst van mensen. Op basis van de volkstel ling van 1947 onderzocht Jan Ber- vaes familieverwantschap en daar aan gekoppelde sociale relaties tus sen verschillende familieclans in de regio West-Brabant. In zijn bij drage zal hij ingaan op enkele op merkelijke patronen die uit zijn on derzoek naar voren zijn gekomen. Deze lezingenreeks wordt georga niseerd door de Stichting BRG in samenwerking met museum Het Markiezenhof, de Archeologische Dienst, de Gemeentelijke Archief dienst Bergen op Zoom, de Biblio theek Bergen op Zoom, de heem kundige studiekring 'Halchterth' en de Geschiedkundige Kring van stad en land van Bergen op Zoom. De lezingen worden gehouden op de dinsdagavond van 20.00 tot 22.00 uur in de Hofzaal van het Markiezenhof te Bergen op Zoom. Dinsdag 16 januari 2001 Marco Vermunt: Bergenaren uitge beend; archeologie, botresten en gezondheid. Dinsdag 23 januari 2001 Charles de Mooij: Zondig Bergen; Reformatie en Contrareformatie in Bergen op Zoom. Dinsdag 30 januari 2001 Franka van der Rijt: Oorlog over de grens; Belgische vluchtelingen in Bergen op Zoom en Roosendaal. Dinsdag 6 februari 2001 Jan Bervaes: What's in a name? Familienamen en sociale netwer ken rond Bergen op Zoom. Deelnamekosten 40 - (voor vier lezingen inclusief koffie). Aanmelding vóór 1 januari 2001 bij de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, postbus 1104 5200 BD 's-Hertogenbosch. Telefoon: 073-6146193. Fax: 073-6127045. E-mail: brg.brabant@wxs.nl 102 De Waterschans nr. 3 2000 Marco Vermunt Een van de grootste monumentale middeleeuwse bouwwerken in de binnenstad van Bergen op Zoom ligt diep onder de grond verborgen en leidt een stil bestaan als riool. Een 800 meter lange aaneenscha keling van bakstenen en natuurste nen muren, gewelven en oude bruggen, afgewisseld door moder ne betonconstructies, kronkelt on der de stad door, het Ravelijn ver bindend met de oude haven. Sinds een halve eeuw geleden het laatste stukje open Grebbe uit het zicht verdween, lijkt ook de kennis en de interesse voor het ondergrondse kanaal verloren gegaan, want te genwoordig weet haast niemand meer wat de Grebbe ooit was, laat staan wat ze betekend heeft voor het ontstaan en de ontwikkeling van de stad. Langzamerhand wint de fantasie het van de werkelijk heid, wanneer gesproken wordt over het 'weer open maken van de Grebbe' en het varen van Kaai tot Ravelijn alsof het om de Brugse Reien of Bossche Dieze zou gaan. Sinds kort is de Grebbe in op spraak, in verband met de gemeen telijke plannen om het kanaal te renoveren. De belangstelling groeit en velen vragen zich af of het nu om een overmaats riool gaat of dat er meer aan de hand is. Daarom wordt er momenteel gewerkt aan een gedegen onderzoek naar de ge schiedenis en bouwhistorie van de Grebbe. Het archiefonderzoek, waar Corneel Slootmans in de ja ren '50 een begin mee heeft ge maakt, zal verder uitgediept wor den. Nauwkeurige opmetingen en beschrijvingen van de muren en gewelven, op dezelfde manier als bij een bovengronds monument, zullen noodzakelijk zijn om een beter inzicht te krijgen in de aard en ouderdom van de constructies. Archeologisch onderzoek van de Grebbe en haar zijtakken kan daar bij van pas komen. Als voorschot hierop wordt in deze bijdrage de geschiedenis van de Grebbe in vogelvlucht behandeld. Het ontstaan van de Grebbe De Grebbe is van oorsprong een ontwateringskanaal. Dat wordt dui delijk als we kijken naar de geolo gische ondergrond van Bergen op Zoom (figuur 1). De stad ligt op de rand van het hoge zand, de Bra bantse Steilrand, op een plaats waar die ingesneden wordt door een oost-west gericht dal. Deze in snijding is, net als het dal van de Molenbeek en de Blaffert, ontstaan in de laatste IJslijd door westwaarts stromende beken. Op het einde van de IJstijd werd door de wind dikke pakketten stuifzand afgezet, die de natuurlijke afwatering van het hoge zandplateau op veel plaatsen blokkeerde. Het gevolg was dat met het definitief wanner worden van het klimaat en het stij gen van de zeespiegel op grote schaal veengroei ontstond in de vele meren, vennen en poelen. Dit werd nog bevorderd door de on doordringbare leemlagen in de on dergrond. Het proces van veenvor- ming op het hoge zand besloeg een periode van duizenden jaren en re sulteerde hier en daar in veenpak- ketten van wel 4 meter dikte. Ook onder aan de Steilrand werd veen gevormd. Omstreeks het jaar 1000 bestond een aanzienlijk deel van het Westbrabantse en aangren zende Zeeuwse gebied uit veen, waarin de Brabantse Steilrand als een smalle, relatief droge noord zuid gerichte zandrug uitstak. We kunnen in deze omgeving sporen vinden van bewoning in de Oude Steentijd, in de IJzertijd/Romeinse Tijd en in de Vroege Middeleeu wen, meestal op de overgang van hoog zand naar laaggelegen veen (1). De kern van het voorstedelijke Ber gen op Zoom, globaal waar nu het Vierkantje en de Markt gesitueerd zijn. lag ingeklemd tussen twee hoge heuvels. In het oosten bevond Afb.l. Hoogtelijnenkaart van de stad omstreeks 1200. De gestippelde lijnen zijn veen- kommen; de zwarte lijnen zijn de Grebbe en haar zijtakken. 103

Periodieken

De Waterschans | 2000 | | pagina 2