De Grebbe uitgediept
De Waterschans nr. 3 2000
Intocht Belgische vluchtelingen in Bergen op Zoom. 1914.
graafplaats in de binnenstad zijn
aangetroffen.
Met zijn omvangrijke proefschrift
Geloof kan Bergen verzetten heeft
Charles de Mooij, hoofdconserva
tor van het Noordbrabants Mu
seum, de periode van de Reforma
tie en Contra-reformatie in Bergen
op Zoom nader onderzocht. In zijn
bijdrage zal hij schetsen hoe een
beschavingsoffensief werd ingezet
om de mensen voor de zonde te
behoeden en te leiden tot de eeu
wige zaligheid.
Hoewel Nederland tijdens de Eer
ste Wereldoorlog neutraal bleef,
ging deze oorlog aan de grens niet
ongemerkt voorbij. Vele Belgen die
voor het oorlogsgeweld op de
vlucht sloegen, zochten hun heil in
Bergen op Zoom en Roosendaal.
Franka van der Rijt, die deze pe
riode nader heeft onderzocht, zal
ingaan op de houding van de
Bergse en Roosendaalse overheid
en de wijze waarop de opvang in
dertijd plaats vond.
Familienamen wijzen niet alleen
op verwantschap, maar kunnen te
vens licht werpen op herkomst van
mensen. Op basis van de volkstel
ling van 1947 onderzocht Jan Ber-
vaes familieverwantschap en daar
aan gekoppelde sociale relaties tus
sen verschillende familieclans in
de regio West-Brabant. In zijn bij
drage zal hij ingaan op enkele op
merkelijke patronen die uit zijn on
derzoek naar voren zijn gekomen.
Deze lezingenreeks wordt georga
niseerd door de Stichting BRG in
samenwerking met museum Het
Markiezenhof, de Archeologische
Dienst, de Gemeentelijke Archief
dienst Bergen op Zoom, de Biblio
theek Bergen op Zoom, de heem
kundige studiekring 'Halchterth' en
de Geschiedkundige Kring van
stad en land van Bergen op Zoom.
De lezingen worden gehouden op
de dinsdagavond van 20.00 tot
22.00 uur in de Hofzaal van het
Markiezenhof te Bergen op Zoom.
Dinsdag 16 januari 2001
Marco Vermunt: Bergenaren uitge
beend; archeologie, botresten en
gezondheid.
Dinsdag 23 januari 2001
Charles de Mooij: Zondig Bergen;
Reformatie en Contrareformatie in
Bergen op Zoom.
Dinsdag 30 januari 2001
Franka van der Rijt: Oorlog over de
grens; Belgische vluchtelingen in
Bergen op Zoom en Roosendaal.
Dinsdag 6 februari 2001
Jan Bervaes: What's in a name?
Familienamen en sociale netwer
ken rond Bergen op Zoom.
Deelnamekosten 40 - (voor vier
lezingen inclusief koffie).
Aanmelding vóór 1 januari 2001 bij
de Stichting Brabantse Regionale
Geschiedbeoefening, postbus 1104
5200 BD 's-Hertogenbosch.
Telefoon: 073-6146193.
Fax: 073-6127045.
E-mail: brg.brabant@wxs.nl
102
De Waterschans nr. 3 2000
Marco Vermunt
Een van de grootste monumentale
middeleeuwse bouwwerken in de
binnenstad van Bergen op Zoom
ligt diep onder de grond verborgen
en leidt een stil bestaan als riool.
Een 800 meter lange aaneenscha
keling van bakstenen en natuurste
nen muren, gewelven en oude
bruggen, afgewisseld door moder
ne betonconstructies, kronkelt on
der de stad door, het Ravelijn ver
bindend met de oude haven. Sinds
een halve eeuw geleden het laatste
stukje open Grebbe uit het zicht
verdween, lijkt ook de kennis en de
interesse voor het ondergrondse
kanaal verloren gegaan, want te
genwoordig weet haast niemand
meer wat de Grebbe ooit was, laat
staan wat ze betekend heeft voor
het ontstaan en de ontwikkeling
van de stad. Langzamerhand wint
de fantasie het van de werkelijk
heid, wanneer gesproken wordt
over het 'weer open maken van de
Grebbe' en het varen van Kaai tot
Ravelijn alsof het om de Brugse
Reien of Bossche Dieze zou gaan.
Sinds kort is de Grebbe in op
spraak, in verband met de gemeen
telijke plannen om het kanaal te
renoveren. De belangstelling groeit
en velen vragen zich af of het nu
om een overmaats riool gaat of dat
er meer aan de hand is. Daarom
wordt er momenteel gewerkt aan
een gedegen onderzoek naar de ge
schiedenis en bouwhistorie van de
Grebbe. Het archiefonderzoek,
waar Corneel Slootmans in de ja
ren '50 een begin mee heeft ge
maakt, zal verder uitgediept wor
den. Nauwkeurige opmetingen en
beschrijvingen van de muren en
gewelven, op dezelfde manier als
bij een bovengronds monument,
zullen noodzakelijk zijn om een
beter inzicht te krijgen in de aard
en ouderdom van de constructies.
Archeologisch onderzoek van de
Grebbe en haar zijtakken kan daar
bij van pas komen.
Als voorschot hierop wordt in deze
bijdrage de geschiedenis van de
Grebbe in vogelvlucht behandeld.
Het ontstaan van de Grebbe
De Grebbe is van oorsprong een
ontwateringskanaal. Dat wordt dui
delijk als we kijken naar de geolo
gische ondergrond van Bergen op
Zoom (figuur 1). De stad ligt op de
rand van het hoge zand, de Bra
bantse Steilrand, op een plaats
waar die ingesneden wordt door
een oost-west gericht dal. Deze in
snijding is, net als het dal van de
Molenbeek en de Blaffert, ontstaan
in de laatste IJslijd door westwaarts
stromende beken. Op het einde
van de IJstijd werd door de wind
dikke pakketten stuifzand afgezet,
die de natuurlijke afwatering van
het hoge zandplateau op veel
plaatsen blokkeerde. Het gevolg
was dat met het definitief wanner
worden van het klimaat en het stij
gen van de zeespiegel op grote
schaal veengroei ontstond in de
vele meren, vennen en poelen. Dit
werd nog bevorderd door de on
doordringbare leemlagen in de on
dergrond. Het proces van veenvor-
ming op het hoge zand besloeg een
periode van duizenden jaren en re
sulteerde hier en daar in veenpak-
ketten van wel 4 meter dikte. Ook
onder aan de Steilrand werd veen
gevormd. Omstreeks het jaar 1000
bestond een aanzienlijk deel van
het Westbrabantse en aangren
zende Zeeuwse gebied uit veen,
waarin de Brabantse Steilrand als
een smalle, relatief droge noord
zuid gerichte zandrug uitstak. We
kunnen in deze omgeving sporen
vinden van bewoning in de Oude
Steentijd, in de IJzertijd/Romeinse
Tijd en in de Vroege Middeleeu
wen, meestal op de overgang van
hoog zand naar laaggelegen veen
(1).
De kern van het voorstedelijke Ber
gen op Zoom, globaal waar nu het
Vierkantje en de Markt gesitueerd
zijn. lag ingeklemd tussen twee
hoge heuvels. In het oosten bevond
Afb.l. Hoogtelijnenkaart van de stad omstreeks 1200. De gestippelde lijnen zijn veen-
kommen; de zwarte lijnen zijn de Grebbe en haar zijtakken.
103