De Waterschans nr. 3 2000
kerkelijke opdrachten, zoals ker
ken, pastorieën, kapellen, kloos
ters en kloosterscholen. Hij profi
teerde van de opbloei van de ka
tholieke kerk in de tweede helft
van de negentiende eeuw, na het
herstel van de bisschoppelijke
hiërarchie in 1853. Het is mogelijk
dat de bouwstijl van Pierre J.H.
Cuijpers, die onder andere het
Rijksmuseum en het Centraal Sta
tion in Amsterdam ontwierp, het
voorbeeld voor Piet van Genk is
geweest, maar dit is moeilijk aan
te tonen.
In Bergen op Zoom zijn de voor
malige pastorie aan de Grote
Markt 30 en het pand daarnaast,
Grote Markt 31, door hem ont
worpen in een stijl die aansluit bij
de neo-barok en de neo-renais-
sance.
Quirinus Horsten
Quirinus Horsten is afkomstig uit
een familie waarin verschillende
'bouwberoepen' voorkwamen: aan
nemer, metselaar, gemeenteop
zichter en architect. Het is niet
bekend waar en of hij een verdere
bouwkundige opleiding heeft ge
volgd. De meest opvallende ge
bouwen die Horsten heeft ont
worpen zijn het Juvenaat van het
Heilig Hart aan de Antwerpse
straatweg en de kerk van de Hei
lige Martelaren van Gorkum. Met
de bouw van het Juvenaat werd in
1903 begonnen in een neo-goti-
sche stijl die herkenbaar is aan de
spitsboogvensters en de hoge da
ken. Een jaar later leverden Hor
sten en de architect Vergouwen de
tekeningen voor de Martelaren-
kerk, eveneens in neo-gotische
stijl. Na dit ontwerp zocht Hor
sten een andere vormentaal, on
der andere de Art Nouveau. Hij
versierde hiermee verschillende
woonhuizen in de vorm van hard
stenen decoraties en boogvullin
gen boven de vensters. Horsten is
minder dominant aanwezig in de
stad dan Kees van Genk, te meer
daar zijn belangrijkste gebouwen
inmiddels afgebroken zijn.
Hoogtepunten van de negentiende eeuw
De vetgednikte onderwerpen in de tijdsbalk worden in de
tekst verder toegelicht.
Nederland
Bergen op Zoom
Opkomst ijzerindustrie
1800
begin 19e eeuw
1834
Bataafs-Franse Tijd, waarin
Koninkrijk Holland en Franse Tijd
1795-1813
Koninkrijk Holland
1806-1810
Nederland maakt deel uit
van het Franse keizerrijk
1810
1810-1813
Invoering burgerlijke stand
1811
1811
Suikerfabricage van suikerbieten
1812
1862
Kiesrecht in het registre chique
geregeld voor mannen vanaf 21 jaar
1812
1813
Instelling kadaster
1812
1825
Instelling Koninkrijk der Nederlanden.
Eerste koning: Willem I
1815
Carnavalsverordening van Bergen op
Zoom: de regels voor het feest
1819
Oprichting Nederlandse
Stoombootmaatschappij
1820
1823
Oprichting Nederlandse
Handel-Maatschappij
1824
Belgische opstand
1830
1830-1831
Opening van de eerste spoorlijn
1839
1863
Gasverlichting
1840
1840
1858
Eerste operatie waarbij anesthesie
wordt gebruikt
1842
Nieuwe grondwet van Thorbecke
1848
Kieswet en provinciewet
1850
1850
Ontstaan en uitbouw moderne postdienst
1850-1891
Gemeentewet
1851
Oprichting Rijkstelegraaf
1852
1867
Eerste postzegel
1852
Eerste waterleiding
1853
1900
Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie
1853
Afschaffing slavernij in Oost-lndië
1859
112
De Waterschans nr. 3 2000
Nederland
Bergen op Zoom
Afschaffing slavernij in West-lndië
1863
1860
Oprichting Hogere Burgerschool (HBS)
1863
1882
Ontmanteling vestingwerken
1867
Eerste fiets in Frankrijk
Fietsenfabricage in Bergen op Zoom
1867
1890
Afschaffing van de doodstraf in Nederland
1870
Begin van de vrouwenemancipatie:
Aletta Jacobs wordt toegelaten
tot de HBS in Sappemeer
1870
Eerste Nederlandse sociale wetgeving
1874
Introductie van de telefoon
1877
Oprichting van de eerste strak
georganiseerde politieke partij:
de Antirevolutionaire Partij
1878
Eerste elektrische locomotief
1879
Begin van de bouw van het Centraal
Station te Amsterdam
Bouw station Bergen op Zoom
1882
1880
1869
Oprichting van de Sociaal-Democratische
Arbeiderspartij (SDAP)
1894
1890
Röntgenstraling ontdekt
1895
Eerste elektriciteitsvoorziening
1895
1921
Inhuldiging koningin Wilhelmina
1898
Oprichting Koninklijke Nederlandse
Automobielclub
1898
Eerste internationale
vredesconferentie in Den Haag
1899
1900
Toelichting op de tijdsbalk
Veranderingen in de administratie
Tussen begin 1810 en eind 1813
maakte Nederland officieel deel uit
van Frankrijk. Daarmee waren de
Nederlanders onderworpen aan de
Franse wet- en regelgeving. De Code
Civil (of Code Napoleon) betekende
een breuk met het oude recht en de
plaatselijke gewoonten. Ook de ad
ministratie veranderde. De Franse
administratie werkte strikt hiërar
chisch: de keizer was de hoogste in
stantie, gevolgd door de minister
van Binnenlandse Zaken, de pre
fect, de onderprefect en tot slot de
burgemeester. De oude lands- en
provinciegrenzen verdwenen van de
kaart: het grondgebied van het kei-
zenijk in Europa was verdeeld in
departementen, arrondissementen
en gemeenten. Brabant werd als ge
volg daarvan bij keizerlijk decreet
van 26 april 1810 in twee delen ge
splitst. Bergen op Zoom hoorde bij
het westelijk departement, het De
partement des Deux Nethesmet
Antwerpen als hoofdstad.
Burgerlijke stand
Volgens het voorschrift van het
Concilie van Trente (1545-1563)
moesten in iedere parochie doop-
en trouwboeken worden aangelegd.
Na de Hervorming namen andere
gezindten dit over. Volgens de
Franse wet was deze registratie een
taak van de overheid en in 1811
moesten de gemeenten registers
van de burgerlijke stand bijhouden,
waarin dopen, trouwen en overlij
den werden opgetekend. Het is een
systeem dat personen registreert en
het is tot nu toe gehandhaafd.
Bevolkingsregisters
Het samenstellen van bevolkingsre
gisters kent een ontwikkeling die in
de achttiende eeuw is begonnen
met volkstellingen. Tijdens de eer
ste helft van de negentiende eeuw
zijn er verschillende volkstellingen
en wijkregisters tot stand gekomen.
Het register van 1860-1880 is het
eerste echte bevolkingsregister, niet
meer ingedeeld op wijk maar alfa
betisch op achternaam van gezins
hoofden. Het registreerde gezin
nen, dienstboden en -knechten en
de militaire bevolking.
Het kadaster
Al eeuwenlang heft de overheid be
lasting op grond en gebouwen. Tot
de negentiende eeuw gebeurde dat
hoofdzakelijk door verponding. De
staat stelde een te ontvangen be
drag vast en dat werd achtereenvol
gens verdeeld over de provincies, de
steden en dorpen en de individuele
eigenaar. Dit leidde tot een oneven
wichtige verdeling van de lasten.
De Fransen hadden ook op het
gebied van de belastingheffing
nieuwe ideeën. In het keizerrijk
werd besloten tot een perceelsge
wijs kadaster. Alle eigendommen
moesten daartoe worden opgeme
ten of geschat. In 1812 werd in Ne
derland begonnen met de invoe
ring van dit systeem. Na de Franse
Tijd kwam de uitvoering op een
laag pitje te staan, pas na een wet
in 1825 werd de draad weer opge
pakt. Vanaf die tijd is het verplicht
om bij de vestiging van een hypo
theek de daarin genoemde goede
ren te registreren. Om dit systeem
uit te kunnen voeren waren kadas-
terkaarten nodig en kennis van de
eigendomsverhoudingen. Uiteinde
lijk zou het leiden tot een recht
vaardiger inning van de grondbe
lasting.
Vernieuwende wetgeving
De eerste kieswet
Door de Franse Revolutie waren
verschillende democratische pro
cessen in gang gezet. De adelstand,
bijvoorbeeld, werd opgeheven: er
bestonden alleen nog burgers. Er
113