De Waterschans nr. 3 2000
AJb.4. De pomp op de Grote Markt, 1865.
is, werd in de negentiende eeuw
duidelijk doordat Pasteur in 1857
aantoonde dat er in het water van
stromen en rivieren veel ziekina-
kers voorkwamen. In Bergen op
Zoom was de dubbele pomp op de
Grote Markt het centrum van de
drinkwatervoorziening. Daarnaast
waren er nog ongeveer 30 putten
over de stad verspreid. Rond 1880
bleken vele putten in Bergen op
Zoom geen betrouwbaar drinkwa
ter meer te leveren. Zeven jaar later
lag er een rapport op tafel waarin
stond dat het geen zin had het
oude systeem van putten en pom
pen op te lappen. Er kon beter wor
den geïnvesteerd in een waterlei
ding. De pomp is tussen 1889 en
1893 afgebroken, de aanleg van de
waterleiding was toen al begonnen.
Nog zichtbare onderdelen van het
nieuwe systeem zijn de watertoren
uit 1899 en het ketelhuis met wo
ningen 'De Mondaf aan de Oly-
mapialaan uit hetzelfde jaar. Op 17
mei 1900 werd de waterleiding
feestelijk geopend. De gebouwen
en terreinen van de Mondaf waren
met groen en vlaggen versierd, leer
lingen van de muziekschool brach
ten een cantate ten gehore, bege
leid door'Eendracht maakt Macht',
's Avonds was er muziek op de
Grote Markt en een fontein die
'flinke stralen water ten hemel
zond'.
De eerste flets
De eerste fiets was een Duitse vin
ding, waarop in 1817 patent werd
gegeven. Het was een loopmachine
die 8 kilometer per uur kon halen.
De eerste vélocipède, dat wil zeg
gen een fiets met pedalen, werd
ontwikkeld rond 1860. Vele varia
ties volgden, waaronder zelfs een
stoomvélocipède omdat trappen
zo vermoeiend was.
RJ. van Mechelen stichtte in 1869
een hoefsmederij en een rijtuigma
kerij. Uit de rijtuigmakerij ontwik
kelde zich rond 1890 de rijwielfa-
bricage. Er kwamen fietsen op de
markt onder naam 'Adelaar', later
met de handelsnaam 'Glymes'.
Het eerste post-, telefoon- en tele
graafkantoor
Het eerste post- en telegraafkan
toor stond in de Kortemeestraat
(afb. 6). Het werd gebouwd in 1867
en voor de nieuwbouw van het
stadhuis afgebroken in 1977. In
1876 doet het in elk geval geen
dienst meer als postkantoor, want
in dat jaar is het nieuwe postkan
toor verwezenlijkt in de Zuivel-
straat, op de plaats waar nu het
'oude' postkantoor staat.
Enkele particuliere bedrijven had
den rond 1845 zelf initiatief geno
men om telegraafberichten te ver
zenden. In 1852 werd de Rijkstele
graaf opgericht die systematisch
belangrijke telegraafverbindingen
aanlegde. Het toestel van Morse
werd gekozen om de verbindingen
tot stand te brengen. Deze me
thode bleef in gebruik bij de open
bare telegraafdiensten tot 1955.
De eerste telefoonverbinding werd
gerealiseerd in Duitsland in 1861.
Vijftien jaar later vroeg de Ameri
kaan Graham Bell octrooi aan voor
zijn uitvinding. In 1877 werd de te
lefoon in Nederland geïntrodu
ceerd. De Nederlandsche Bell Te-
lephoon Maatschappij in Amster
dam kreeg een kamer in het ge
bouw van de Rijkstelegraaf. Op de
staatsbegroting van 1900 werden de
nodige gelden uitgetrokken voor
het intercommunaal rijkstelefoon
net in Bergen op Zoom. Daarmee
konden de inwoners niet alleen in
terlokaal, maar zelfs internationaal
bellen over niet al te grote afstan
den.
De postwet van 1850 stelde het
postmonopolie vast voor brieven
beneden de vijfhonderd gram aan
het Ministerie van Financiën. De
wet introduceerde ook een nieuw
fenomeen: de postzegel. De eerste
verscheen in 1852. De port werd nu
door de verzender betaald, in
plaats van door de ontvanger. De
hoogte van de port hing af van het
gewicht van de brief en de afstand
naar de geadresseerde.
Bergen op Zoom als vestingstad
De verdediging van Bergen op
Zoom bestond in de Middeleeu
wen uit een ommuring met poor
ten voor de stadsingangen. De Ge
vangenpoort is daarvan nog een
overblijfsel. In de loop der jaren
werd de vesting steeds aangepast
aan nieuw wapentuig en dat resul
teerde uiteindelijk in de vesting
bouw naar ontwerp van Menno
van Coehoom in het begin van de
18e eeuw.
Toen de Franse 'bevrijders' in 1795
de stad binnenkwamen, hoefden ze
daar de vesting niet voor in te ne
men: ze waren welkom. Hun
ideeën over vrijheid, gelijkheid en
broederschap hadden wel gevolgen
voor de legering van de soldaten. In
hun optiek was er geen plaats meer
voor de adel omdat alle burgers ge
lijk waren. Het driehonderd jaar
116
De Waterschans nr. 3 2000
oude stadspaleis het Markiezenhof
was dus overbodig en het werd in
1810 ingericht als militair hospitaal
voor de Franse soldaten. Erg luxe
was deze huisvesting niet: de zalen
lagen vol gewonden die aan alles
gebrek hadden, want er was geen
aanvoer van voedsel en verband
middelen. De matrassen waren zo
met bloed doordrenkt dat ze eigen
lijk niet meer bruikbaar waren. Het
was bovendien nat en koud want
de daken lekten. De Fransen ver
trokken in 1814, na de val van Na
poleon.
In 1819 werd het Markiezenhof in
gebruik genomen als kazerne voor
de legering van de infanterie. Der
tigjaar later waren de vestingsteden
minder belangrijk geworden door
de moderne militaire strategieën.
Vooruitlopend op de ontmanteling
begon men al in 1852 met de af
braak van acht lunetten. De spoor
lijn RoosendaalBergen op Zoom
die in 1863 werd aangelegd kon
daardoor gedeeltelijk over vesting
terrein lopen. In 1867 werd de ves
ting bij Koninklijk Besluit opgehe
ven. Het 3de Regiment Infanterie
bleef in de stad gelegerd, onder an
dere in het Markiezenhof. In 1957
ontruimden de militairen het pa
leis en kon de restauratie ervan be
ginnen.
Een nadeel van de ontmanteling
was dat veel van de vestingwerken
van Menno van Coehoorn verloren
gingen. Het voordeel was dat er
huizen en scholen gebouwd kon
den worden op de opengevallen
ruimte. Enkele voorbeelden daar
van zijn de Stationsstraat en de
Rijks H.B.S. Ingenieur Willem Fre-
derik van Gendt had een straten
plan ontworpen waarin brede stra
ten, bomen en groenstroken een
plaats kregen. De stad was ontdaan
van haar keurslijf.
Het ontstaan van het Koninkrijk der
Nederlanden
Koning Willem I werd op 24 au
gustus 1772 geboren. Samen met
zijn vader stadhouder Willem V
week hij in 1795 uit naar Engeland
omdat de Fransen naar het noor
den oprukten. De ondergang van
het Franse rijk begon in 1813 na de
verpletterende nederlaag van Na
poleon in de Volkerenslag bij Leip
zig. Napoleon werd naar Elba ver
bannen en Willem ging terug naar
Nederland, op 30 november 1813
kwam hij per boot in Scheveningen
aan. Twee dagen later werd hij uit
geroepen tot soeverein vorst. Napo
leon kwam echter terug uit Elba.
De slag bij Waterloo in 1815 werd
hem fataal en Willem procla
meerde zichzelf tot koning. Het
Wener Congres besloot de Noorde
lijke en Zuidelijke Nederlanden te
verenigen om tegenmacht te bie
den aan het zojuist getemde Frank
rijk: het Koninkrijk der Nederlan
den. Deze 'fusie' zou slechts 15 jaar
stand houden. In 1830 scheidden
de Zuidelijke Nederlanden zich af
en negen jaar later erkenden de
Europese staten een onafhankelijk
Belgisch koninkrijk met vorsten uit
het Huis van Saksen-Coburg.
In 1837 bracht Willem I een uitge
breid bezoek aan Noord-Brabant.
Op 29 juni waren 's-Hertogen-
bosch, Breda, Roosendaal en Ber
gen op Zoom aan de beurt. Hij
kwam hier 's avonds om 7 uur aan
en werd verwelkomd door burge
meester De Roock en de opperbe
velhebber van de vesting. Hij kreeg
bloemen en een défilé en daarna
bezocht hij de Sint-Gertrudiskerk,
de kerk van de H. Maagd Maria ten
Hemelopneming en de pasge-
Afb.5. Een Glymesfiets van PJ van Mechelen, ca. 1900.
117