■A
Het Stationsgebouw van Bergen op Zoom,
1863-1970
De Waterschans nr. 4 2000
ondertekend briefje (13). Uiteinde
lijk wordt op 31 maart van dat jaar
Jan van Hooff veroordeeld te beta
len, omdat hij te kort schiet in de
borg voor Philip Moors (14). In
1735 is het weer mis. De secretaris
van Halsteren verzoekt de sche
penbank aldaar om Philip te ver
oordelen tot het betalen van 793
gulden, 19 stuivers en 8 penningen
voor gekochte vruchten te velde,
een kalf, een zwarte ruin, een wa
gen, een ploeg en een mestput
(15).
Willem de Jongh
Over de tegenspeler van Philip,
Willem de Jongh, is minder be
kend. Kennelijk was hij in de stad
niet zo invloedrijk als Philip op
zijn dorp. Hij vindt echter een
krachtig medestander in de magi
straat van Bergen op Zoom. Die
komt op voor haar al of niet ver
meende rechten. In zijn testament
geeft Willem de diaconie eenmalig
maar 2 gulden en 10 stuiver en zijn
toekomstige kinderen totaal 25
gulden.
Willem is protestants gedoopt in
Bergen op Zoom op 18 juli 1688.
Zijn vader was Jan de Jongh, zijn
moeder Elisabeth van [Jalen. Wil
lem trouwde als jongeman op 30
oktober 1715 te Bergen op Zoom
protestants met de jongedochter
Margaretha Broothagen. In 1715
komt Willem dan ook voor het
eerst voor op de lijst van Bergse in
gezetenen in verband met de
heffing op inkomens. Hij woont
dan in wijk 3 en moet 12 stuiver
voor het jaar 1715 betalen (16). Op
26 mei 1728 maakten de echtlie
den een testament op de langst le
vende bij notaris Stouters te Ber
gen op Zoom. Willem wordt dan
meester genoemd. Waarschijnlijk
was hij lid van een ambachtelijk
gilde. Hij ligt ziek op bed. Hij kan
niet schrijven en tekent met een
kruisje. Zijn vrouw tekent met een
M en een b (17). Overigens heb ik
van dit echtpaar geen kinderen ge
vonden (18).
Opmerkingen
Noten
literatuur
Illustratieverantwoording
176
De Waterschans nr. 4 2000
Marius Broos
Inleiding
Op 23 december 1863 werd het
eerste deel van de 'Zeeuwsche
spoorweg', het baanvak Roosen-
daal-Bergen op Zoom, voor reizi
gers- en goederenvervoer in ge
bruik genomen. Terwijl de spoor
wegmaatschappij het in Roosen
daal moest doen met voorlopige
inrichtingen was in Bergen op
Zoom juist buiten de vesting een
stationscomplex met alles erop en
eraan verrezen. Tot de opening van
het baanvak Bergen op Zoom-
Goes op 1 juli 1868 fungeerde Ber
gen op Zoom als hoofdstation van
de lijn. Van hieruit werden locomo
tieven, rijtuigen en personeel inge
zet. De lotgevallen van het stations
gebouw en de acht andere gebou
wen op het emplacement uit de
beginjaren zijn het onderwerp van
dit verhaal.
Aanleg op staatskosten
De aanleg van spoorwegen in Ne
derland kwam slechts schoorvoe
tend op gang. Op particulier initia
tief waren tot 1860 enige afzonder
lijke lijnen met een totale lengte
van 337 kilometer tot stand geko
men, maar in vergelijking met het
buitenland stelde het allemaal nog
niet zo veel voor. Daar kwam pas
verandering in toen op 18 augustus
1860 hel wetsvoorstel tot de aanleg
van een spoorwegnet (totaal bijna
900 kilometer) op staatskosten
door Koning Willem III werd be
krachtigd. De werkzaamheden be
gonnen gelijktijdig op acht ver
schillende plaatsen. In 1863 ont
stond de 'Maatschappij tot Exploi
tatie van Staatsspoorwegen' (SS).
Op 1 oktober 1863 werd met veel
feestelijk vertoon het gereed komen
van het baanvak Breda-Tilburg ge
vierd. De baanvakken Leeuwar-
den-Harlingen en Roosendaal-Ber-
gen op Zoom werden achtereen
volgens op 27 oktober en 23 de
cember 1863 voor het publiek in
gebruik genomen. Tot in 1865 bleef
de exploitatie tot deze drie gedeel-
177
1. Met dank voor gebruik van de wijklijsten
beschikbaar gesteld door de werkgroep
Genealogie in de leeszaal van het archief
te Bergen op Zoom, gemaakt door de heer
C. Soeters (De lijsten van ingezetenen ten
behoeve van de heffing op de inkomen
smet uitzondering van de bedeelden).
Dank ook aan de heer Marcel Moors te
Ossendrecht voor de aanvullende gege
vens over Philip Moors en zijn nageslacht.
2. Alle gegevens komen uit het archief van
Bergen op Zoom waar ook Halsteren te
genwoordig onder valt. Als iets uit het ar
chief van Halsteren komt, heb ik dat apart
vermeld.
3. De DTB's. de doop, trouw- en begrafe
nisboeken zijn gemakkelijk in de desbe
treffende archieven te vinden. Het is niet
nodig al de nummers van die boeken hier
op te noemen.
4. In 1723 kocht Gillis van Braam het ambt
van secretaris van Halsteren. Hij bleef
secretaris tot zijn dood in 1748. Hij was daar
dus een invloedrijk man. In 1728 en 1731
is hij ook schepen in Bergen op Zoom.
IOud rechterlijk archief Halsteren, inv.nr.
166. Deze map bevat de stukken betrekking
hebbend op het conflict Moors-De Jongh,
mijn eerste belangrijke bron; (2) Oud rech
terlijk archief Halsteren, inv.nr.64. De ge
meenschappelijke secretarie van de sche
penbanken te Halsteren. De civiele rol van
1725-1743, mijn tweede belangrijke bron;
(3) Archief van de griffie van de schepen
bank te Bergen op Zoom. inv.nr. 401; (4)
Notarieel archief, notaris Aelmans, inv.nr.
1913 (fiche 508/509), 3-2-1728; (5) Oud
rechterlijk archief Halsteren, inv.nr. 180. Ten
onrechte staat in dit stuk als datum van de
verklaring 19 October 1728. Dat moet zijn 19
october 1735; (6) Oud rechterlijk archief
Halsteren, inv.nr. 186 en nummer 2 hierbo
ven. Zie voor testament en zegel van Bar
bara van Dorp notaris A Baks te Bergen op
Zoom d.d. 5-3-1740; Notarieel Archief,
inv.nr.537 folio 453 (microfiche 2077 en
2078); (7) Zie voor Beekerts van Thienen nr.
2 hierboven en de Civiele rol van het Leen
hof onder andere 5 mei 1741 (afwikkeling
erfenis na dood van Barbara van Dorp),
inv.nr.51 van Archief van het Leenhof. (8)
Ook de rollen van de schepenbank van a.
de Noordgeest en b. de Auvergne en Oud
Glymespolder bevatten geen infonnatie
over deze zaak. Net zo min als het resolu
tieboek van de magistraat van Halsteren.
(9) GAB: Archief van de secretarie
1397-1810 inv.nr. 2880; (10) Zie Frank Wier-
ickx in de Brabantse Leeuw 1990, blz.42 etc.;
(II) Oud archief Halsteren, inv.nr. 141. Re
keningen 1735 in de bijlagen 1 lias; (12)
Oud rechterlijk archief Halsteren, inv.nr.
141; (13) Archief Leenhof Markiezaat,
inv.nr. 510; (14) Oud rechterlijk archief Hal
steren, inv.nr. 643; (15) Oud rechterlijk ar
chief Halsteren, inv.nr. 174; (16) Archief van
de secretarie 1397-1810 inv.nr. 2882; (17)
Notarieel archief, notaris Stouters, inv.nr.
1836 (fiche 479), 26-5-1728;
(1) Albert Delahaye e.a., Zeven eeuwen Hal
steren. Uitgegeven door het gemeentebe
stuur van Halsteren, 1980: (2) Charles de
Mooij, Geloof kan Bergen verzetten. Hilver
sum 1998. ISBN 90-6550-579-2; (3) T.E.. van
Goor, Beschryvmg der stadt en lande van
Breda. Den Haag 1744 (Moderne ongeda
teerde facsimile herdruk). (18) Zie ook:
Bergs Kwartier Statenboek blz. 74 uitgave
Geschiedkundige Kring Bergen op Zoom
1998.
Afb.l: Pentekening door Bonaventura Petri
(1614-1652) in de Östereichische Nationbi-
bliothek Wenen; 2 Detail van een schilderij
van D. Rijckaert (1612-1661), 2 en 4: Belas
tingmuseum Prof. dr. Van der Poel. Rotter
dam; 3: GAB, G. van Dijck.
gracht in gras restant hoornwerk
gracht in water wandelroute
overweg
Schansbaan
woninu
Watergang de Ligne
akkerbouw t,
cJ weiland
Lumeweg
Gracht naar Pinsen
2A0J5L--
a c;,
duiker-^ H '<y
A TT' >'us x
vlonder
het I.aag
Vrederust
j wandelpad
Schansbaan
BERGEN OP ZOOM 1871
M.C.J. Broos
ligging sporen en wissels
situatie 1863 - 1871
bebouwing 1863 - 1871
bebou'
Afb.l. Emplacement en bebouwing in omgeving van station Bergen op Zoom, 1863-
1880. Verklaring cijfers: 1. Stationsgebouw (1863-1970), 2. Gebouwtje voor privaten en
waterplaatsen (1863-1935), 3. Magazijntje voor stationsdienst (1863-1888), 4. Locomo-
tievenloods (1863-1902), 5. Waterreservoirgebouw (1863-1902), 6. Brandstoffenloods
(1863-1880), 7. Draaischijf (1863-1872), 8. Woning opzichter Dienst Weg Werken
(1862-1988), 9. Rijtuigenloods (1863-1888), 10. Verhoogde los- en laadplaats, 11.
Wachtpost 12, 12. Wachterswoning 13, 13. Douanegoederenloods (1868-1925), 14. Toe
gangsweg (aangelegd in 1863), 15. Toegangsweg (aangelegd in 1869), 16. Suikerfabriek
Firma Laane, Rogier, Daverveldt Co.