De Waterschans nr. 4 2000
Afb.2. Het stationsgebouw (straatzijde) te Bergen op Zoom, 1867. In het rechtergedeelte
(met gordijnen voor de ramen) lag de woning voor de stationschef. Voor het gebouw is
het gezellig keuvelen.
ten beperkt. Het jaar 1864 werd
door de SS besteed om ervaringen
met de exploitatie op te doen en
om een volledige organisatie in het
leven te roepen voor het oppakken
van de enorme uitbreidingen van
het net in de jaren 1865-1868.
Geen gebouwen van steen
In en nabij vestingen was het ech
ter niet toegestaan om permanente
gebouwen op te richten. Vanaf de
vestingwerken moest het geschut
een vrij schootsveld hebben en een
eventuele vijand mocht niet in de
gelegenheid zijn zich in stenen ge
bouwen te verschansen. Zo kregen
de steden Bergen op Zoom, Breda,
Deventer, Groningen, Maastricht,
Venlo en 's-Hertogenbosch lage ge
bouwen, opgetrokken in houten
stijl- en regelwerk. Overigens waren
deze stationsgebouwen alle ver
schillend van afmetingen en in uit
voering. Ook de bijgebouwen, zoals
bergplaatsen, goederen-, locomo
tieven- en rijtuigenloodsen waren
uitgevoerd in houten stijl- en regel
werk. In geval van oorlog kon men
alle gebouwen gemakkelijk afbre
ken of vanaf de vestingwerken in
brand schieten. Na het tot stand
komen van de Vestingwet van 1874
werden vele vestingen afgeschaft en
ontmanteld. De militaire functie
van de oude vestingen werd over
genomen door nieuwe fortengor
dels, zoals bijvoorbeeld rond Am
sterdam. Na 1874 mochten ook op
de stations in de vroegere vesting
steden permanente gebouwen wor
den neergezet.
Het stationscomplex te Bergen op
Zoom
Voor de aanleg van het stations
complex te Bergen op Zoom werd
een gedeelte van het glacis afgegra
ven en verlegd. De bouw van het
stationsgebouw werd samen met
enige kleinere bijgebouwen en het
haltegebouw te Wouw aanbesteed
op 27 november 1862. De opleve
ring vond plaats op 30 september
1863. In Roosendaal werd gestreefd
naar een gemeenschappelijk ge
bruik met het in 1854 tot stand ge
komen station van de 'Chemins de
fer d'Anvers a Rotterdam' (AR).
Aangezien een algehele wijziging
en uitbreiding van dit emplace
ment meer voeten in de aarde had
dan verwacht, moest Bergen op
Zoom voorlopig gaan dienen als
standplaats van locomotieven, rij
tuigen en personeel. De dienstrege
ling zou worden uitgevoerd vanuit
Bergen op Zoom. Daarom vond op
12 maart 1863 de aanbesteding
plaats voor een rijtuigenloods tijde
lijk ingericht als locomotieven-
loods, een waterreservoirgebouw
en een goederenloods tijdelijk in
gericht als rijtuigenloods. De ople
vering vond plaats op 1 november
1863. Op 22 december 1863 werd
de officiële inhuldigingsrit op het
traject Roosendaal-Bergen op
Zoom gereden. Een dag later be
gon de gewone dienst. Het em
placement telde toen een stations
gebouw, een gebouwtje voor priva
ten en waterplaatsen, een maga-
zijntje voor stationsdienst, een lo-
comolievenloods, een waterreser
voirgebouw, een brandstoffen-
loods, een draaischijf, een rijtui
genloods en een verhoogde los- en
laadplaats (zie afbeelding 1). In
1868 werd daaraan nog een doua
negoederenloods toegevoegd. Los
van dit alles stond sinds 1862 aan
de noordzijde van het emplace
ment het woonhuis met kantoor
voor de eerst-aanwezend ingenieur
M. Simon Gz. Hij was belast met
de aanleg van de Staatsspoorweg
Roosendaal-Vlissingen. Na zijn ver
huizing in 1868 naar Zeeland kreeg
dit gebouw een bestemming als
woonhuis voor de opzichter van de
wwHn m TTs
silïiiiiiTr
ill ShlTplii'
Tl 2! IIII
AJb.3. Het stationsgebouw (straatzijde) te Bergen op Zoom, 1910. Links en rechts staan
de beide eindgebouwen uit 1875 en in het midden het gedeelte uit 1863, alles nog in
bijna originele staat.
178
De Waterschans nr. 4 2000
Afb.4. Plattegrond stationsgebouw te Bergen op Zoom, indeling volgens bestek 1352 SS, 1914. Verklaring cijfers: 01. Wachtkamer 3e
klasse (met buffet); 02. Kantoor stationschef (vóór 1914 kamer restaurateur), 03. Kantoor plaatskaarten, 04. Lokaal ontvangst en af
gifte bagage, 05. Wachtkamer le en 2e klasse (vóór 1914 kantoor stationschef, 06. Uitbouw post Treindienstleider (1925), 07. Hal of
vestibule, 08. Tochtportaal, 09. Serre stationsrestauratie/wachtkamer le en 2e klasse (1937), 10. Stationsrestauratie/wachtkamer le en
2e klasse, 11. Keuken stationsrestauratie (vóór 1914 kamer stationschef12. Lokaal arbeiders (later eetzaal stationsrestauratie),
13. Gang met trap naar bovenwoning stationsrestaurateur, 14. Toilet, 15. Kamer stationsrestaurateur (vóór 1914 kamer stationschef
16. Magazijn stationsdienst (vóór 1914 keuken stationschef, later lokaal arbeiders).
Dienst Weg Werken. Alle negen
gebouwen waren uitgevoerd in
houten stijl- en regelwerk.
Degradatie van het Bergse station
Op 1 juli 1868 werd het baanvak
Bergen op Zoom-Goes voor het
publiek geopend. Aangezien de in
richtingen van het Roosendaalse
station inmiddels geheel aan de ei
sen van een doelmatige spooiweg-
exploitatie voldeden, werd door de
Minister van Binnenlandse Zaken
bij beschikking van 15 september
1868 Roosendaal bevorderd tot
'hoofdstation van de spoorweg
Roosendaal-Goes'. Tegelijkertijd
raakte Bergen op Zoom zijn status
als 'voorlopig hoofdstation' kwijt.
Het locomotievendepot was inmid
dels naar Roosendaal verhuisd, zo
dat een deel van de tractie-inrich-
tingen in Bergen op Zoom niet
meer werd gebruikt. Overigens was
al in 1867 Bergen op Zoom (dus
voor de Vestingwet van 1874) als
militaire vesting opgeheven. De
ontmanteling van de verdedigings
werken schiep voor het eerst sinds
de Middeleeuwen nieuwe groei
mogelijkheden voor de stad. Het bij
de 'Wouwsche Poort' gelegen sta
tion werd in 1869 bereikbaar langs
een nieuwe toegangsweg op de
plaats van het bastion William. In
1870 werd de suikerfabriek van de
Firma Laane, Rogier, Daverveldt
Co opgericht. Het fabriekscomplex,
dat vanwege de twaalf aandeelhou
ders 'De Twaalf Apostelen' werd ge
noemd, kwam in 1871 in gebruik
en lag aan de noordwestzijde van
het spoorwegstation op geslechte
veslinggronden. Nog in 1870 kreeg
de onderneming een spoorwegaan
sluiting, want de aanvoer van bie
ten over het water was immers on
mogelijk.
Toenemend goederenvervoer
In verband met het opkomende
goederenvervoer werd in 1872 de
bestemming van drie gebouwen ge
wijzigd. De rijtuigenloods veran
derde weer terug in een goederen
loods en de locomotievenloods in
een rijtuigenloods, terwijl het ma-
gazijntje voor stationsdienst dienst
ging doen als bergplaats voor be-
stelgoederen. Tegelijkertijd werden
de sporen en wissels gewijzigd, de
draaischijf opgebroken en een
weegbrug aangelegd. De uitbreidin
gen voor het goederenvervoer ston
den echter niet stil. Al in 1874
kwam aan de zuidwestzijde een
los- en laadweg met aan weerszij
den sporen tot stand. Twee jaar la
ter vond een verlenging in zuide
lijke richting plaats. Nog vaak zou
den deze faciliteiten voor de Bergse
handel en nijverheid worden uitge
breid. In 1880 viel daarbij als eerste
de brandstoffenloods uit 1863 on
der de slopershamer. Op 24 juli
1885 werd het baanvak Roosen-
Afb.5. Het stationsgebouw (straatzijde) te Bergen op Zoom, kort voor afbraak, 6 mei 1970.
179
perronzijde
tussenwand tot 1914
voorgevel 1863-1914
voorgevel 1914-1970
straatzijde
bronbestek 1352 SS
Ml