I
De Waterschans nr. 4 2000
op de grote binnenplaats in 1980
een aquarel heeft gemaakt. Die be
vindt zich in particulier bezit (Een
van de bij het vervaardigen betrok
ken timmerlieden, Kees Smalle-
gange, maakte ondertussen in ei
gen tijd op een schaal van 1 a 10
op ambachtelijke wijze uit afValei-
ken een gedetailleerde maquette
van de stoel en de spits. Die is ge
schonken aan het gemeentemu
seum). De dakvlakken van de spits
zijn om en om voorzien van twee
dakkapellen boven elkaar. Vier
stuks op het inbuigende beneden
deel en vier kleinere erboven op
het bolle vlak. Ze zijn allen be
kroond met een loden piron met
vergulde bol. Op de gravure van De
Swaeff zijn ze duidelijk zichtbaar.
De grootte en plaats werden be
paald aan de hand van vooraf uit
plaatmateriaal gemaakte modellen
en in detail zijn ze gerelateerd aan
eerder rondom de kleine binnen
plaats gerealiseerde exemplaren.
De miters op de hoekkepers zijn
gedecoreerd met totaal 104 stuks
hogels in twee soorten, vervaardigd
uit bladlood en inwendig versterkt
met koperplaat. Deze siermotieven
in de vorm van omkrullend blad
werk kruipen als het ware tegen de
acht hoekkepers omhoog. De ho
gels zijn op de gravure van De Swa
eff slechts als puntjes aangegeven.
Ze werden vooraf geboetseerd. De
uitbuigende hoekkepers zijn bo
vendien versierd met fioelen, ook
wel pinakels genoemd. Ze zijn ge
produceerd uit koperplaat en
daarna verlood. De pinakels wer
den ontworpen op basis van histo
rische voorbeelden en gemaakt na
goedkeuring van een houten mo
del. Er was niet meer over bekend
dan de streepjes op de gememo
reerde gravure. Door het ontbreken
van financiële mimte en histori
sche gegevens zijn loden onderde
len van de spits slechts als accent
op terughoudende wijze lichtkleu
rig geschilderd. Het schilderen van
lood en zink op torens en daken
kwam in het verleden vaak voor.
Het viel tegen dat men bij de Rijks
dienst van mening was dat de kos
ten voor 'luxe' zaken, zoals de ho
gels, de fioelen en het schilderwerk
daaraan, niet voor subsidie in aan
merking kwamen. In de kapruimte
zijn moderne voorzieningen ge
creëerd om bij feestelijke gelegen
heden te kunnen vlaggen vanuit de
vier bovenste dakkapellen.
De bekroning: windvaan- bol en
noordpijl
Na het maken van het schetsont
werp voor de windvaan, die de
vorm moest krijgen van een zeerid
der, is die schets op ware grootte
op plaatmateriaal overgezet en uit
gezaagd. In geel geschilderde uit
voering, dat bladgoud moest sugge
reren, is het ware grootte model op
de trans van de stadstoren 'De Pe
perbus' tegen de ijle lucht geplaatst
ter beoordeling. De trans is name
lijk vrijwel even hoog als de Mar
kiezenhoftoren. De uitbeelding en
grootte bleken ineens te voldoen.
Omdat het een gebombeerde
windvaan moest worden, en niet
een gezaagd uit dikke vlakke kope
ren plaat, zoals de windvaan op de
stadstoren en de vieringtoren van
de St. Gertrudiskerk zijn uitge
voerd, is door beeldhouwer Gerrit
Kemperman de uitbeelding ge
boetseerd en na akkoord bevinden
door de bouwdirectie in gips afge
goten. Vervolgens is een productie
model in hardhout, iroko, gestoken
aan de hand van het gipsgietsel.
Daarop kon de koperslager het
drijfwerk uitvoeren. Zowel het gips-
als houten model bevindt zich on
der beheer van het gemeentemu
seum. Het betreft voor beiden een
voor- en een achterzijdesegment
die nauwkeurig op elkaar aanslui
ten. De gebombeerde windvaan is
uiteindelijk ontstaan door de twee
volumineuze gedreven delen, uit
rood-koperplaat dik 0,8 mm, hard-
gesoldeerd aan elkaar te verbinden.
Inwendig is de windvaan met lood
uitgebalanceerd en van een een-
188
De Waterschans nr. 4 2000
voudige draaiconstrcutie voorzien.
De loden en koperen onderdelen
zijn vervaardigd en aangebracht
door de vaklieden van het lei- en
loodgietersbedrijf Jobse te Middel
burg. De vaan en de bol zijn met
bladgoud, zogenoemd dubbelto
rengoud, verguld. Het afgebeelde
wapenschild, Glymes-Bergen
(nieuw), is heraldisch gekleurd ge
schilderd (afb.F). In de kleurtoepas-
sing is een onjuistheid geslopen.
Het linker bovenkwartier had moe
ten zijn: in goud drie rode palen. Is
uitgevoerd: in rood drie gouden pa
len. De schilders hebben zich laten
leiden door het praktische aspect
dat bij een goud fond het deel van
het wapenschild voor het zicht zou
overgaan in het zich erachter zit
tende goud van de windvaan zelf.
Helaas is ook vergeten de punt van
de eenvoudige noordpijl van blad
goud te voorzien. Windvaan, bol en
noordpijl werden op hun plaats ge
monteerd op 6 november 1980.
Dat de toren bekroond was met
een windvaan in de vorm van een
zeeridder was bekend uit een ar-
chiefgegeven van 1523 waarin mel
ding wordt gemaakt van dakwerk
zaamheden aan den grooten tho-
ren, daer den zeeridder op staet'.
Ook is de windvaan als zeeridder
schematisch waarneembaar op ver
schillende stadsgezichten. Het
woord zeeridder komt niet in het
modem Nederlands voor (v.Dale).
Volgens Verdam Middelneder-
landsch handwoordenboek is een
'Seeridder, een fantastische figuur,
half ridder en half visch, een man
nelijke zeemeermin'. Mensen met
een grote fantasie en volksverhaal
vertellers zagen in de zeeridder, tro
nend boven de stad, een soort be
schermer tegen onheil vanuit de
Schelde. Het pand (gem.mon.) Kor-
temeestraat 3, dat met een smalle
gang de zuidelijke zijkant van het
Markiezenhof raakt, draagt de
naam 'De Zeeridder'. Hoe lang het
die al heeft en of die naamgeving
destijds is beïnvloed door de wind
vaan is bij schrijver onbekend.
Tot besluit
De torenherbouw was een uitzon
derlijke klus voor allen die ennee
te maken hadden. Een monumen
tale toren herbouwen komt nu een
maal niet veel voor. Al bij al mag
gesproken worden van een gave en
nauwkeurige reconstructie die in
vorm, kleur en detaillering oogstre
lend is, zeker bij droog en zonnig
weer (afb.G).
Geraadpleegde publicaties en
documenten
Illustratieverantwoording
189
T
h
Afb.G. Noord-westhoek grote binnenplaats met de herbouwde toren in 1982.
1R. Meischke, Het Markiezenhof te Bergen
op Zoomin: Bergen op Zoom gebouwd en
beschouwd. Bergen op Zoom 1987 (1-71); (2)
E. Haslinghuis, Bouwkundige termen. Verkla
rend woordenboek der Westerse architec
tuurgeschiedenis, bewerkt 1986; (3) H.
Janse, Houten kappen in Nederland.
1000/1940. Proefschrift (Serie bouwtechniek
in Ned. 2), 1989; (4) E. ter Kuile, De torens
van Nederland. Amsterdam 1941 (Heem
schutserie, deel 7); (5) A. Teeuwisse, Techniek
van het beeldhouwen en plastisch vormgeven.
Rotterdam 1974; (6) Jean Faure, Histoire
Abregée de la Ville de Bergen op Zoom. Den
Haag 1761; (7) Tekeningen met toelichtende
teksten die gemaakt zijn gedurende de res
tauratie
Markiezenhof. Het merendeel door A
Koens (Het restauratie-archief is onderge
bracht bij de Gemeentelijke Archiefdienst)
blad 19-R, plan westgevel grote binnen
plaats, nov. 1979 blad 1-R, plan voorgevel
Steenbergsestraat blad 612, plan noordge
vel grote binnenplaats, 1 a 100 blad 810,
opmeting kelder 028 in toren i.v.rn. funde-
ringsonderzoek, nov. 1978 blad 813, door
sneden verticaal en horizontaal toren no.
28, maart 1980 blad 616, restauratieplan
gevel in Hofstraat, 1 a 100 blad 816, be
kroning torenspits (windvaan), jan. 1979
blad 821, opmeting ontpleisterde binnen
wanden van torenrestant, jan. 1979 blad
836, gootlijst voor toren, april 1979 blad
843. water- en overkragingslijsten voor toren,
mei 1979
blad 848, nieuwe stenen spiltrap voor to
ren, mrt. 1980 blad 850, hoogtematen voor
reconstructie toren, sept. 1979 blad 855,
kapconstructie voor torenspits, sept. 1980
blad 868, dakkapellen voor torenspits, juni
1980 blad S74, fioelen, hogels e.a. voor to
renspits, juli 1980 blad 876, torenspitsbe
kroning (windvaan, bol e.a.), juli 1980 blad
877, pironnen voor dakkapellen, juli 1980 (4
grote en 4 kleinere) blad 954. vlaggenmas
ten voor torenspits, mei 1981 Rapport
'constructieve voorzieningen' herbouw to
ren met statistische berekening e.d„ sept.
1979, van ingenieursburo Snellen c.s. te
Breda tekening no. H2, t.b.v. hijsen en
plaatsen torenspits, van buro Snellen,
23-09-1980.
(8) Notulen van de bouwvergaderingen van
de restauratie over 1978/80, 170 (5-b); 171
(5) met bijlage van C. Slootmans betreffende
een notitie over de vermeende relatie met
de windvaan van het oude stadhuis te Wil
lemstad; 172 (4); 174 (5); 179 (4); 180 (4 en
7); 181 (5); 182 (3); 183 (4); 185 (4);
187 (5); 188 (5 en 6); 189 (3).
(9) Foto's over dit onderwerp in de fotodo
cumentatie ontstaan gedurende de uitvoe
ring van de restauratiewerken. Deze verza
meling is inmiddels geïntegreerd in de foto
collectie van de Gemeentelijke Archief
dienst te Bergen op Zoom; (10) Memo van
het Gemeentearchief d.d. oktober 1979 over
de vleugel van het Markiezenhof aan de
Hofstraat;
(11) C. Booij, Het Markiezenhof te Bergen op
Zoom. Van woonpaleis tot stedelijk kultureel
centrum. In: Gemeentewerken. September
1979 (245-253).
N.B.
a. De auteur van dit opstel was als project
leider zeer nauw bij de gehele restauratie
van het Markiezenhof betrokken. En daar
door ook bij de herbouw van de toren. Hij
was toen werkzaam bij het projectbureau
restauratiezaken van de dienst gemeente
werken.
b. Met dank aan Lisette de Wit-Besters voor
de medewerking aan het tot stand komen
van dit artikel.
c. De titel van het opstel werd ontleend aan
de naam van de tentoonstelling die eind
1980 werd gehouden in het gemeentemu
seum ter gelegenheid van de torenherbouw.
d. De zeeridderwindvaan is geschonken
door het Bergse bedrijf Sakko B.V. ter gele
genheid van het 75 jarig bestaan in 1979.
Met het plaatsen in 1980 werd hel hoogste
punt in de bijna 25 jaar durende restauratie
van het Markiezenhof bereikt. Het was ge
lijktijdig een hoogtepunt. Als uitvloeisel is
toen door Sakko B.V. een naar het bedrijf
genoemde prijs voor 'kunsten en letteren'
ingesteld. Die wordt sinds 1981 jaarlijks in
november toegekend en officieel uitgereikt.
De prijs bestaat uit een oorkonde, een geld
bedrag en een bronzen replica van de zee
ridder-windvaan, schaal 1 a 10.
Afb. B: Rijksdienst voor de Monumenten
zorg, Zeist G. Delemarre; C en D: GAB. G.
van Dijck; E, F en G: Fotolino Bergen op
Zoom.