I De Waterschans nr. 4 2000 op de grote binnenplaats in 1980 een aquarel heeft gemaakt. Die be vindt zich in particulier bezit (Een van de bij het vervaardigen betrok ken timmerlieden, Kees Smalle- gange, maakte ondertussen in ei gen tijd op een schaal van 1 a 10 op ambachtelijke wijze uit afValei- ken een gedetailleerde maquette van de stoel en de spits. Die is ge schonken aan het gemeentemu seum). De dakvlakken van de spits zijn om en om voorzien van twee dakkapellen boven elkaar. Vier stuks op het inbuigende beneden deel en vier kleinere erboven op het bolle vlak. Ze zijn allen be kroond met een loden piron met vergulde bol. Op de gravure van De Swaeff zijn ze duidelijk zichtbaar. De grootte en plaats werden be paald aan de hand van vooraf uit plaatmateriaal gemaakte modellen en in detail zijn ze gerelateerd aan eerder rondom de kleine binnen plaats gerealiseerde exemplaren. De miters op de hoekkepers zijn gedecoreerd met totaal 104 stuks hogels in twee soorten, vervaardigd uit bladlood en inwendig versterkt met koperplaat. Deze siermotieven in de vorm van omkrullend blad werk kruipen als het ware tegen de acht hoekkepers omhoog. De ho gels zijn op de gravure van De Swa eff slechts als puntjes aangegeven. Ze werden vooraf geboetseerd. De uitbuigende hoekkepers zijn bo vendien versierd met fioelen, ook wel pinakels genoemd. Ze zijn ge produceerd uit koperplaat en daarna verlood. De pinakels wer den ontworpen op basis van histo rische voorbeelden en gemaakt na goedkeuring van een houten mo del. Er was niet meer over bekend dan de streepjes op de gememo reerde gravure. Door het ontbreken van financiële mimte en histori sche gegevens zijn loden onderde len van de spits slechts als accent op terughoudende wijze lichtkleu rig geschilderd. Het schilderen van lood en zink op torens en daken kwam in het verleden vaak voor. Het viel tegen dat men bij de Rijks dienst van mening was dat de kos ten voor 'luxe' zaken, zoals de ho gels, de fioelen en het schilderwerk daaraan, niet voor subsidie in aan merking kwamen. In de kapruimte zijn moderne voorzieningen ge creëerd om bij feestelijke gelegen heden te kunnen vlaggen vanuit de vier bovenste dakkapellen. De bekroning: windvaan- bol en noordpijl Na het maken van het schetsont werp voor de windvaan, die de vorm moest krijgen van een zeerid der, is die schets op ware grootte op plaatmateriaal overgezet en uit gezaagd. In geel geschilderde uit voering, dat bladgoud moest sugge reren, is het ware grootte model op de trans van de stadstoren 'De Pe perbus' tegen de ijle lucht geplaatst ter beoordeling. De trans is name lijk vrijwel even hoog als de Mar kiezenhoftoren. De uitbeelding en grootte bleken ineens te voldoen. Omdat het een gebombeerde windvaan moest worden, en niet een gezaagd uit dikke vlakke kope ren plaat, zoals de windvaan op de stadstoren en de vieringtoren van de St. Gertrudiskerk zijn uitge voerd, is door beeldhouwer Gerrit Kemperman de uitbeelding ge boetseerd en na akkoord bevinden door de bouwdirectie in gips afge goten. Vervolgens is een productie model in hardhout, iroko, gestoken aan de hand van het gipsgietsel. Daarop kon de koperslager het drijfwerk uitvoeren. Zowel het gips- als houten model bevindt zich on der beheer van het gemeentemu seum. Het betreft voor beiden een voor- en een achterzijdesegment die nauwkeurig op elkaar aanslui ten. De gebombeerde windvaan is uiteindelijk ontstaan door de twee volumineuze gedreven delen, uit rood-koperplaat dik 0,8 mm, hard- gesoldeerd aan elkaar te verbinden. Inwendig is de windvaan met lood uitgebalanceerd en van een een- 188 De Waterschans nr. 4 2000 voudige draaiconstrcutie voorzien. De loden en koperen onderdelen zijn vervaardigd en aangebracht door de vaklieden van het lei- en loodgietersbedrijf Jobse te Middel burg. De vaan en de bol zijn met bladgoud, zogenoemd dubbelto rengoud, verguld. Het afgebeelde wapenschild, Glymes-Bergen (nieuw), is heraldisch gekleurd ge schilderd (afb.F). In de kleurtoepas- sing is een onjuistheid geslopen. Het linker bovenkwartier had moe ten zijn: in goud drie rode palen. Is uitgevoerd: in rood drie gouden pa len. De schilders hebben zich laten leiden door het praktische aspect dat bij een goud fond het deel van het wapenschild voor het zicht zou overgaan in het zich erachter zit tende goud van de windvaan zelf. Helaas is ook vergeten de punt van de eenvoudige noordpijl van blad goud te voorzien. Windvaan, bol en noordpijl werden op hun plaats ge monteerd op 6 november 1980. Dat de toren bekroond was met een windvaan in de vorm van een zeeridder was bekend uit een ar- chiefgegeven van 1523 waarin mel ding wordt gemaakt van dakwerk zaamheden aan den grooten tho- ren, daer den zeeridder op staet'. Ook is de windvaan als zeeridder schematisch waarneembaar op ver schillende stadsgezichten. Het woord zeeridder komt niet in het modem Nederlands voor (v.Dale). Volgens Verdam Middelneder- landsch handwoordenboek is een 'Seeridder, een fantastische figuur, half ridder en half visch, een man nelijke zeemeermin'. Mensen met een grote fantasie en volksverhaal vertellers zagen in de zeeridder, tro nend boven de stad, een soort be schermer tegen onheil vanuit de Schelde. Het pand (gem.mon.) Kor- temeestraat 3, dat met een smalle gang de zuidelijke zijkant van het Markiezenhof raakt, draagt de naam 'De Zeeridder'. Hoe lang het die al heeft en of die naamgeving destijds is beïnvloed door de wind vaan is bij schrijver onbekend. Tot besluit De torenherbouw was een uitzon derlijke klus voor allen die ennee te maken hadden. Een monumen tale toren herbouwen komt nu een maal niet veel voor. Al bij al mag gesproken worden van een gave en nauwkeurige reconstructie die in vorm, kleur en detaillering oogstre lend is, zeker bij droog en zonnig weer (afb.G). Geraadpleegde publicaties en documenten Illustratieverantwoording 189 T h Afb.G. Noord-westhoek grote binnenplaats met de herbouwde toren in 1982. 1R. Meischke, Het Markiezenhof te Bergen op Zoomin: Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd. Bergen op Zoom 1987 (1-71); (2) E. Haslinghuis, Bouwkundige termen. Verkla rend woordenboek der Westerse architec tuurgeschiedenis, bewerkt 1986; (3) H. Janse, Houten kappen in Nederland. 1000/1940. Proefschrift (Serie bouwtechniek in Ned. 2), 1989; (4) E. ter Kuile, De torens van Nederland. Amsterdam 1941 (Heem schutserie, deel 7); (5) A. Teeuwisse, Techniek van het beeldhouwen en plastisch vormgeven. Rotterdam 1974; (6) Jean Faure, Histoire Abregée de la Ville de Bergen op Zoom. Den Haag 1761; (7) Tekeningen met toelichtende teksten die gemaakt zijn gedurende de res tauratie Markiezenhof. Het merendeel door A Koens (Het restauratie-archief is onderge bracht bij de Gemeentelijke Archiefdienst) blad 19-R, plan westgevel grote binnen plaats, nov. 1979 blad 1-R, plan voorgevel Steenbergsestraat blad 612, plan noordge vel grote binnenplaats, 1 a 100 blad 810, opmeting kelder 028 in toren i.v.rn. funde- ringsonderzoek, nov. 1978 blad 813, door sneden verticaal en horizontaal toren no. 28, maart 1980 blad 616, restauratieplan gevel in Hofstraat, 1 a 100 blad 816, be kroning torenspits (windvaan), jan. 1979 blad 821, opmeting ontpleisterde binnen wanden van torenrestant, jan. 1979 blad 836, gootlijst voor toren, april 1979 blad 843. water- en overkragingslijsten voor toren, mei 1979 blad 848, nieuwe stenen spiltrap voor to ren, mrt. 1980 blad 850, hoogtematen voor reconstructie toren, sept. 1979 blad 855, kapconstructie voor torenspits, sept. 1980 blad 868, dakkapellen voor torenspits, juni 1980 blad S74, fioelen, hogels e.a. voor to renspits, juli 1980 blad 876, torenspitsbe kroning (windvaan, bol e.a.), juli 1980 blad 877, pironnen voor dakkapellen, juli 1980 (4 grote en 4 kleinere) blad 954. vlaggenmas ten voor torenspits, mei 1981 Rapport 'constructieve voorzieningen' herbouw to ren met statistische berekening e.d„ sept. 1979, van ingenieursburo Snellen c.s. te Breda tekening no. H2, t.b.v. hijsen en plaatsen torenspits, van buro Snellen, 23-09-1980. (8) Notulen van de bouwvergaderingen van de restauratie over 1978/80, 170 (5-b); 171 (5) met bijlage van C. Slootmans betreffende een notitie over de vermeende relatie met de windvaan van het oude stadhuis te Wil lemstad; 172 (4); 174 (5); 179 (4); 180 (4 en 7); 181 (5); 182 (3); 183 (4); 185 (4); 187 (5); 188 (5 en 6); 189 (3). (9) Foto's over dit onderwerp in de fotodo cumentatie ontstaan gedurende de uitvoe ring van de restauratiewerken. Deze verza meling is inmiddels geïntegreerd in de foto collectie van de Gemeentelijke Archief dienst te Bergen op Zoom; (10) Memo van het Gemeentearchief d.d. oktober 1979 over de vleugel van het Markiezenhof aan de Hofstraat; (11) C. Booij, Het Markiezenhof te Bergen op Zoom. Van woonpaleis tot stedelijk kultureel centrum. In: Gemeentewerken. September 1979 (245-253). N.B. a. De auteur van dit opstel was als project leider zeer nauw bij de gehele restauratie van het Markiezenhof betrokken. En daar door ook bij de herbouw van de toren. Hij was toen werkzaam bij het projectbureau restauratiezaken van de dienst gemeente werken. b. Met dank aan Lisette de Wit-Besters voor de medewerking aan het tot stand komen van dit artikel. c. De titel van het opstel werd ontleend aan de naam van de tentoonstelling die eind 1980 werd gehouden in het gemeentemu seum ter gelegenheid van de torenherbouw. d. De zeeridderwindvaan is geschonken door het Bergse bedrijf Sakko B.V. ter gele genheid van het 75 jarig bestaan in 1979. Met het plaatsen in 1980 werd hel hoogste punt in de bijna 25 jaar durende restauratie van het Markiezenhof bereikt. Het was ge lijktijdig een hoogtepunt. Als uitvloeisel is toen door Sakko B.V. een naar het bedrijf genoemde prijs voor 'kunsten en letteren' ingesteld. Die wordt sinds 1981 jaarlijks in november toegekend en officieel uitgereikt. De prijs bestaat uit een oorkonde, een geld bedrag en een bronzen replica van de zee ridder-windvaan, schaal 1 a 10. Afb. B: Rijksdienst voor de Monumenten zorg, Zeist G. Delemarre; C en D: GAB. G. van Dijck; E, F en G: Fotolino Bergen op Zoom.

Periodieken

De Waterschans | 2000 | | pagina 16