i
Deze Waterschans:
De Waterschans nr. 4 2000
De Waterschans
Een Nieuwjaarswens uit 1737
Elk jaar speurt het redactielid R. van de Bergh in de archieven van Bergen
op Zoom naar een originele nieuwjaarswens uit vervlogen tijden. Ook deze
keer is het hem gelukt een dergelijk document op te diepen. Een kopie van
de brief en een vertaling ervan vindt U hieronder. De afzender is niemand
minder dan de laatste markies van Bergen op Zoom, Karei Philip Theodoor
van Palts-Sulzbach. We laten het maar even bij de vermelding Palts-Sulz-
bach. Uit het schrijven blijkt wel dat Karei meerdere bezittingen en titels
had. Het is eigenlijk een dankbrief voor ontvangen wensen. Een wederzijds
'Gelukkig Nieuwjaar' of iets van die strekking ontbreekt. Volgens de ge
woonte van die tijd is de taal gezwollen en hoogdravend, maar het stuk
vormt als zodanig een aardig tijdsdocument. De brief is gedateerd 12 janu
ari 1737. Karei was toen een jongen van dertien. Een fraai portret van de
laatste markies evenals dat van zijn echtgenote Maria Augusta van de Palts
kunnen we bewonderen in het Markiezenhof.
(P'.'A Jcjtedó***»
E' /AAA Cf
Car/-)"!my y+a
Karet Tnilijp paltsgraaf.
Wij doen het wat korter, maar zeker niet minder gemeend:
Van fiarte wensen wij '11
een geCukkig en voorspoedig nieuwjaar.
Bestuur Geschiedkundige Kring en de redactie van De Waterschans
De Waterschans nr. 4 2000
Fort De Roovere
Fort De Roovere, fort Pinssen en
de daartussen gelegen Ligne zijn
de restanten van fortificaties die de
waterlinie van het Halsters Laag
aan de oostzijde van de Brabantse
Zoom rondom Bergen op Zoom
begeleiden. Fort De Roovere heeft
ook na de Tachtigjarige Oorlog nog
een rol gespeeld bij het beleg van
Bergen op Zoom. Daaraan herin
neren nog de restanten van de
loopgraven die ten zuiden van dit
fort in de stuifzanden zijn gegraven
door de Fransen in 1747 gedurende
de Oostenrijkse Successieoorlog.
Op deskundige wijze informeert de
heer J. Bervaes ons over de diverse
aspecten van dit fort. De toekomst
van De Roovere is sterk afhankelijk
van alle betrokkenen, zeker ook
van de onlangs opgerichte Vrien
den van fort De Roovere.
Fraude op fort De Roovere?
Een geschil tussen Philip Moors en
Willem de Jongh begon officieel in
maart 1727. De gerechtsbode van
Halsteren legde toen op verzoek
van Philip een schriftelijke verkla
ring af. Daarin zei hij dat Willem
de Jongh op 5 maart op het fort De
Roovere wijn, bier en sterke drank
verkocht had zonder toestemming
van Philip. Laastgenoemde had
blijkbaar de accijns op bier, wijn en
sterke drank gepacht in Halsteren
van 1 juli 1726 tot 1 juli 1727. Fort
De Roovere lag op Halsters grond
gebied. Dus had Willem de rechten
van Philip als pachter moeten eer
biedigen. Hoe dit afliep is te lezen
in dit artikel van de heer J. Buuron.
Het stationsgebouw van Bergen op
Zoom, 1863-1970
In december 1863 werd het eerste
deel van de 'Zeeuwsche spoorweg',
het baanvak Roosendaal-Bergen
op Zoom, voor reizigers- en goede
renvervoer in gebruik genomen.
Terwijl de spoorwegmaatschappij
het in Roosendaal moest doen met
voorlopige inrichtingen, was in
Bergen op Zoom juist buiten de
vesting een stationscomplex met al
les erop en eraan verrezen. Tot de
opening van het baanvak Bergen
op Zoom-Goes op 1 juli 1868 fun
geerde Bergen op Zoom als hoofd
station van de lijn. Van hieruit wer
den locomotieven, rijtuigen en per
soneel ingezet. De lotgevallen van
het stationsgebouw en de acht an
dere gebouwen op het emplace
ment uit de beginjaren worden in
dit artikel op een deskundige wijze
door de heer M. Broos beschreven.
De Mariakapel in het
Markiezenhof
Reeds eerder schreef K. Booij over
deze kapel. Door een toevalligheid
stuitte schrijver onlangs in de om
vangrijke verzameling van de Ge
meentelijke Archiefdienst op een in
gekleurde ansichtkaart uit omstreeks
1900. Daarop is een gedeelte van
het interieur van het overwelfde
vertrek, de voormalige historische
archiefruimte van het Hof, weerge
geven met de tekst: 'Kazerne Mar
kiezenhof. Eetzaal Onderoffic.
voormalige Kapel'. Vooral interes
sant is dat de polychrome beschil
dering op de kraagstenen en mu-
raalribben zichtbaar is op de kaart
en tevens dat de wanden onder en
tussen de muraalribben zijn voor
zien van medaillons. Uit de tekst
en afbeelding trekt K. Booij een
aantal conclusies die het eerder ge
publiceerde artikel completer ma
ken.
Het Markiezenhof Torenhoog
In de jaren 1979/80 is de ranke po-
lygonale toren in de noord-west-
hoek op de grote binnenplaats van
het Markiezenhof herbouwd. Dat
geschiedde als onderdeel van de
grote restauratie die plaats had in
de periode 1963-1987. De onder
scheidene gemeentebesturen als
eigenaar/opdrachtgever en bouw
heer, hebben het plan voor het re
construeren van de toren steeds
omarmd. De oorspronkelijke toren
was rond 1510 gelijktijdig met de
ingangsvleugel aan de Steenbergse-
straat gebouwd onder het bouw
meesterschap van Anthonis Kel
dermans. Enerzijds bedoeld als ar
chitectonisch element, anderzijds
onder andere voor gebaiik door de
heer van Bergen op Zoom en zijn
gasten als uitzichttoren. De eerste
tweehonderd jaar na het bouwen
was de toren een sieraad voor het
Hof en de omgeving. Tussen 1700
en 1800 is hij helaas successievelijk
gesloopt moeten worden. Sinds de
voltooiing van de reconstructie in
1980 is er weer sprake van een
prachtige toren. Kees Booij be
schrijft op een deskundige wijze de
torenbouw als een uitzonderlijke
klus voor allen die ermee te maken
hadden. Al bij al mag thans gespro
ken worden van een gave en nauw
keurige reconstructie die in vorm,
kleur en detaillering oogstrelend is,
zeker bij droog en zonnig weer.
De houding van de Bergse politie
in oorlogstijd
In 1940 kende ons land vijf soorten
politie die onder drie verschillende
ministeries vielen. Het hele appa
raat werd gereorganiseerd tot een
eenheid met kolonels, kapiteins en
luitenants als leiders. Boven de Ne
derlandse politie stond in oorlogs
tijd de Sicherheitsdienst en de Si-
cherheitspolizei. De Duitsers merk
ten al gauw dat ze niet te zeer kon
den rekenen op de medewerking
van het gros van de Nederlandse
agenten. Wel probeerden de Duit
sers om steeds meer NSB-ers en
andere meelopers op belangrijke
posten te plaatsen. De vraag naar
de houding van de Nederlandse
politie tegenover de bezetter be
hoort tot de kernproblemen van dit
artikel van G. Huijbregts naar aan
leiding van een dissertatie van D. de
Jaeger hierover. De van huis uit zo
gezagsgetrouwe dienaren van de
wet kwamen evenals alle andere
ambtenaren voor de vraag te staan:
'In hoeverre kan ik gehoorzamen
aan de bevelen van de Duitse
machthebbers?'. Wat betreft Bergen
op Zoom wijst de schrijver ons er
op dat de stad in 1940 circa 25.000
inwoners telde. De politie was tij
dens de bezetting 35 tot 45 man
sterk en opereerde onder leiding
van commissaris Hoeve, bijgestaan
door inspecteur Th. Andriessen.
Hoofd van de politie was burge
meester Blom, daarna H. Lijnkamp,
geen NSB-er, ook al was hij tijdens
de bezettingsjaren benoemd. De
eerste moeilijkheden ontstonden
ook hier net als in vele andere ste
den door het provocerend optre
den van de WA, het legertje van de
NSB. De politie mocht niet hard
optreden tegen relschoppers en he
lemaal niet tegen Duitse soldaten.
De Bergse politicus A. Juten
waagde het om in zijn Open brief
aan de Duitse burgerlijke bezet
tingsautoriteiten, in De Avondster
van 16 december 1940 de zaak
recht te zetten. Zijn krant werd
daarop verboden en hij zelf be
landde voor enige tijd in het huis
van bewaring.
De Bergse politie had destijds vol
gens De Jaeger niet zo'n beste
FAUSTO NU MINE
BERGA VICTRIX
30e jaargang nr. 4, dec. 2000
ISSN: 0926-3918
Verschijnt vier maal per jaar
De Geschiedkundige Kring van Stad
en Land van Bergen op Zoom
Erevoorzitter:
dr. E.G.H. Hartel
Ereleden:
J.WA. van Gastel,
dr. WA. van Ham
Bestuur
Voorzitter:
drs. J. Zwagemakers
Secretaris:
E Wakkee
Halsterseweg 256
4613 BD Bergen op Zoom
Tel. 0164-237901
Penningmeester:
L.JA Vriends
Ariëlstraat 13
4624 VN Bergen op Zoom
Tel. 236663
Postrekening 24 05 922 en
Bankrekening 52 50 45 244
ten name van:
penningmeester Geschiedkundige Kring
van Stad en Land van Bergen op Zoom
Contributie: f 45 - (minimaal) per jaar
Ledenadministratie:
drs. J. Backx
Schiethoek 5
4614 CT Bergen op Zoom
Tel. 0164-240614
Overige leden:
drs. J. Backx
A Evers
B. Grosfeld-Asselbergs
B. Schot
PUBLICATIES
STUDIES UITBERGEN OP ZOOM
Redactie-adres:
C. Vanwesenbeeck
Postbus 35
4600 AA Bergen op Zoom
Tel. 0164-241930
DE WATERSCHANS
Redactieleden:
R van den Bergh
drs. B. Daeter (hoofdredacteur)
drs. N. Grosfeld
drs. G. Huijbregts
drs. J. Zwagemakers
Redactie-secretariaat:
drs. B. Daeter
Oudland 8
4617 ME Bergen op Zoom
Tel. 0164-210209
Fax. 0164-210922
Toezicht distributie:
drs. J. Backx
Schiethoek 5
4614 CT Bergen op Zoom
Tel. 0164-240614
Vormgeving en druk:
Drukkerij Vis Offset
Alphen aan den Rijn.
,aWSet
dépA'éesfeezr éOtztb-fréA&mzpte'2IA pA/z/ATT
r'W Au.-.v/v te-z-zt
rjzyzt,.
'zx/y-Ae w. ry //xr-Zv/7
Axy yydy/.'' '.-.-.-.-.//cwzrd&y
r X x
exxxd £07 'AArr-A u-rzzzrez-r, rlx-z W7-AZ-'
Z/etd/AtTdVx /Z
!V3/y
(Karei'Phikip, door gods genadé paktsgraaf van de Pijnpakts, hertog in (Beieren, van
gukik, Kkeefen (Berg, graaf van Vekdenz, Sponheim, 'Mark en (Ravensherg, markies van
(Bergen op Zoom, hertog van Havenstein.
Edtehehooggeëerde en eerzame lleve getrouwen, dat 'LI ons in 'Uw schrijven van de ïste
van deze maand van het reeds begonnen nieuwe jaar 'Uw wekgemeende en van meer
dere bekeefde uitdrukkingen vergezekde onderdanigste gekukwensen heht wikken over
brengen, is ons bijzonder wekgevakken. pkeekgraag zouden wij Al bij gekegenheid bezoe
ken, om Al metterdaad te kunnen tonen, dat wij Al steeds genegen zijn en in onze wel
daden wikken bkijven gedenken. (Mannheim, 12 januari 173,7.
