Wispelturige ansjovis en traditionele vissers
wy j
De Waterschans nr. 4 2000
waren niet uitgebleven, maar het
verdriet om het sneuvelen van een
zoon evenmin. Jan II was aardig
opgeklommen in de rangen van de
adel, zonder evenwel de top te be
reiken. Dat was weggelegd voor zijn
zoon Jan van Walhain oftewel Jan
III. Toen Jan metten Lippen in
1440 de Bergse Blijde Inkomste be
zwoer, stonden er in Bergen op
Zoom ongeveer 1120 huizen; twee
jaar na zijn dood telden de haard-
tellers er 1709. Jan had zijn stad
zien groeien en bloeien en ook zijn
eigen fortuin was er wel bij gevaren.
Hij had zijn domeinen weten uit te
breiden door inpolderingen en dat
waren eveneens rijk vloeiende in
komstenbronnen. Jan II van Glymes
overleed op 7 april 1494. Aan zijn
uitvaart werd bijzonder veel aan
dacht besteed. Aanstonds trokken
er snelle bodes te paard naar de
verschillende dorpen van zijn heer
lijkheid en naar de voornaamste
steden van Brabant om overal de
droeve mare over te brengen en te
vragen om voor de overledene te
bidden. De dode lag acht dagen
opgebaard op een praalbed in de
grote zaal van het hof, omringd
door acht grote kaarsen. De zaal
was met tapijten behangen en bij
de baar werden acht Heilige Mis
sen gelezen voor zijn zielerust. In
de kapel van het hof droegen vier
priesters 57 requiemmissen voor
hem op. Dertig dagen achtereen
luidden de klokken in de dorpen
van zijn heerlijkheid. Het is met
name C.J.F Slootmans die in zijn
biografie Jan metten Lippen ons
over al deze bijzonderheden uit
voerig inlicht. De uitvaart had
plaats in de St.-Gertrudiskerk. Het
hele priesterkoor was met zwart la
ken behangen evenals de koorban
ken van de kanunniken en de les
senaars. Op de vloer was stro ge
spreid. De dode lag in een zinken
kist met daaromheen een kist van
eikenhout. Een grote stoet van
priesters, herauten, ambtenaren, Je-
ruzalembroeders en toortsdragers,
allemaal op kosten van de heerlijk
heid in het zwart gekleed, vergezel
den de dode naar zijn laatste lust
plaats. De leden van de magistraat
vormden met hun medewerkers
een groep apart, eveneens verge
zeld door vijftig toortsdragers, alle
maal in rouwkledij, maar dan voor
rekening van de stad. Verder waren
er natuurlijk de vele kinderen,
kleinkinderen, familieleden, geno
digden uit de hogere kringen en
niet te vergeten de talrijke poorters
van de stad. Die lieten zich dit
schouwspel niet ontgaan.
Op de Grote Markt wemelde het
van mensen, hoofdzakelijk armen
uit de stad en uit de wijde omge
ving. Jan had in zijn testament on
der meer laten vastleggen, dat elke
arme bij zijn uitvaart onthaald
moest worden op 'een broot van
een halve stuver en dair op eenen
stuver in gelde'. De bakkers hadden
hun best gedaan, maar 2000 bro
den bleken niet voldoende. Men
loste het probleem op door allen
die het brood misten, anderhalve
stuiver te geven. Extra giften waren
er verder voor de cellebroeders, de
cellezusters, de minderbroeders, de
zusters van het klooster St. Mar-
griete in het dal van Josaphat, de
zusters van Hildemisse (klooster
Emmaus) en de paters wilhelmie-
ten van Huij bergen.
Jan metten Lippen nam op waar
dige wijze afscheid van zijn men
sen en zijn stad.
(Wordt vervolgd).
Ulustratieverantwoording
Literatuur:
202
De Waterschans nr. 4 2000
C. in 't Groen
a Aft A>: y2A,AA -ft y vft-. ftsz, a v
ft,,'
■A - sftsv/3V
/aT/Ca,
ftft
I
y
ft,:
ft#
33: 4Ja/ 'a
sA,
/ft
;W'V W''
ft
s 3%/ fts:
/ft
ft
ft
A 3
/ft
ftft
y, v
ft/
In dit artikel worden beroep en be
drijf van de weervisser in hun spe
cifieke kenmerken behandeld. Ook
wordt aandacht besteed aan het
wezen van de ansjovis. Visser en vis
zorgen samen voor de roem van de
'Bergenopzoomsche ansjovis'; vette
vis, vers gevangen, zorgvuldig ge
knipt en gezout.
De ansjovis
Het begin, datgene waar alles om
draait, is dat luxe schaarse product:
de engraulis encrasicholus of an
sjovis. Een vis met een grillig en
wellicht zelfs gevoelig karakter die
hoge eisen stelt aan een paaiplaats.
De Oosterschelde voldoet aan die
eisen: sterke stromingen, een groot
getijdenverschil, een gelijkblijvend
zoutgehalte in het water en een sta
biele temperatuur. De geringe
diepte op het verdronken land
speelt ook een rol omdat het water
snel opwannt. Sinds 1530 is de
Oosterschelde paaiplaats voor an
sjovis. De ansjovisvangst is sterk
wisselend doordat de vangst voor
namelijk uit eenjarige dieren be
staat en er een direct verband is
tussen watertemperatuur en voort
planting. Een goede zomer belooft
dus het volgend jaar een goede
vangst (1). Behalve de ansjovis zelf
zijn er nog andere factoren die de
vangsten wisselvallig maken. Zo
kan storm het steken en het vissen
bemoeilijken en kan het water te
hoog staan om te kunnen vissen.
De concurrentie tussen de vissers
onderling is groot en ook zeehon
den lusten ansjovis. Er wordt eind
vorige eeuw zelfs subsidie verstrekt
voor de vangst van zeehonden (2).
Het vak weervisser
Het vak wordt van vader op zoon
overgeleverd. Zoons gaan al jong
met hun vader mee. Weduwen ne
men het weer na de dood van hun
man over totdat een zoon oud ge
noeg is om het op zijn beurt over te
nemen. Zo pacht in 1855 de we
duwe van C. Lafontijn een weer, tot
zoon Johannis het in 1857 over
neemt (3). De vangst van de weer
visser is sterk afhankelijk van het
trekgedrag van de ansjovis en van
de stromingen in de Oosterschelde.
Voor het steken van de weren is
specifieke vakkennis vereist. Naast
het weerhout is er niet veel materi
aal nodig: een boot, netten, fuiken,
een viskaar, tonnen, kuipen en
zout. Het steken en opruimen van
de weren is zeer arbeidsintensief.
203
Ajb.6. Voorbeeld van een gotisch stad
huis, gebouwd te Middelburg onder lei
ding van Anthonis en Rombout Kelder
mans. De balustrade rechts is van latere
tijd.
Alb.l: Tekening van Han Bos in de Water
schans van 1988, nr.2; 2: A.C.L. Brussel; 3:
GAB; 4 en 5: Studio Markant, M. Verheggen;
6: Rijksdienst voor de Monumentenzorg,
Zeist.
Wie meer wil weten over de familie Kelder
mans kan terecht in het boek: Keldermans.
Een architectonisch netwerk in de Nederlan
den, geschreven door H. Janse, R. Meischke,
J.H.van Mosselveld en F van Tyghem, eind
redactie: J.H. van Mosselveld. 's-Gravenhage
1987. Eveneens rijk aan informatie en af
beeldingen is ook Bergen op Zoom gebouwd
en beschouwd. Studies over stad en stadsbeeld
uitgegeven ter gelegenheid van het zevenhon
derdjarig bestaan van de heerlijkheid van Stad
en Land van Bergen op Zoom. Bergen op
Zoom/Alphen aan den Rijn 1987. Voor go
tiek en renaissance als kunststijlen zij ver
wezen naar de bekende handboeken voor
kunstgeschiedenis zoals: E.H. Gombrich:
Eeuwige schoonheid. Inleiding tot de kunst.
Zeist 1962 (4de druk; meerdere herdrukken);
Wilfried Koelt: De Europese bouwstijlen. Am
sterdam 1988 (2de druk), een naslagwerk
met veel afbeeldingen; Ursula Hatje (red.):
Gaade's stijlenboek. Van de Antieken tol he
den. Den Haag 1963; H. Janse: Bouwers en
bouwen in het verleden. De bouwwereld tussen
1000 en 1500. Zaltbommel 1965.
Voor een nadere kennismaking met het
Markiezenhof via de lectuur leent zich uit
stekend het vlot geschreven boekwerkje van
Jan Houdijk: Heerlijk Huis van Bergen, met
fraaie foto's van M. Verheggen van Studio
Marcant, Hooserhcide. Bergen op Zoom
1993.
Over de Sint Gertrudiskerk schreef Han Bos
twee artikelen in De Walerschans onder de
titel: De Sint Gertrudiskerk anno 1500, resp.
in de nummers 2 van 1988 (p. 18-26) en 1
van 1989 (p. 3-10). In het eerstgenoemde
nummer tevens een bijdrage van W. van
Ham: De Sint Gertrudiskerk: een gebouw en
zijn functies, lp. 27-31).
In de Middeleeuwen was er van scheiding
tussen kerk en staat geen sprake, eerder het
tegendeel; ze vormden een eenheid. Wel is
er veel strijd geweest om de eerste plaats.
Hoe de onderlinge verhouding precies was,
verschilde van land tot land, van gewest tol
gewest en zelfs van plaats tot plaats. Wie
precies wil weten hoe kerkelijke en wereld
lijke overheid zich in Bergen op Zoom tot
elkaar verhielden, kan sinds kort heel goed
terecht in het boek van WA van Ham:
Macht en gezag in het Markiezaat. Een poli-
tiek-institutionele studie over stad en land van
Bergen op Zoom (1477-1583). Zie bijvoor
beeld hoofdstuk 11Zorg voor welzijn en cul
tuur. Hilversum 2000, p. 376-40 6. Met een
uitvoerige literatuurlijst.
W.A. van Ham is ook de auteur van Het Mar
kiezenhof te Bergen op Zoom. Een overzicht
vanuit de bronnen van zijn geschiedenis tot
1795. Uitgegeven als nummer 5 in de reeks:
Studies uit Bergen op Zoom. Bergen op
Zoom 1986
Veel interessante gegevens, in het bijzonder
wat de restauratie van Markiezenhof en
Gertrudiskerk (en andere gebouwen) betreft,
in: Johanna Jacobs (ed.): 'Restaureren is geen
zaak van mooi of lelijk', uitgegeven als deel 1
van 'Besturen en bouwen met Booij'. Bergen
op Zoom 1999.
Zie ook de literatuurnotities bij de vorige
hoofdstukken.
V.
A jjf As/S s W,A AAAAA
s. y A
ss., s
s A.
- s s SS> ft
'„,.A„
ft-
f.A
■3 ftj: -V y
ft
//'s'AAJw
ftJ
*-AAft.
A
ftj
A3, - 'A/s/Z .js,
A
A
\'m,/a
r- ,/y
r/.'jfsAs'ZA
ft
j
ft/
s ft
J
1
ft/
ftJ
y~"ftAy,y.
-ft'ijft/»:'" ft'.
/3
ft/
Aft
ftft
ftft
ft/ ft'
JV^//}a/,
A 'f
ft
A/
/ft
a -v ftj/y*
ft
ft
ftfly** ié
ft a
yy
ft
ft
ftf
A A'
yy
ft
ft 'jóo»*-
ftft
/-A y's, SA) 3
A
ftJ
- Asa. 3.
r
/ft
A ft
y
:/A%yt~A's/Ar
A
ft/
ft A
sff
y
A
A//*** tft
y
ft'
ftft
-V
a-
ft
A-
,y.' '/a/ ■,'-■///j
/',z-
y
A
A ft
yy
y
ft
/'y>yy/ft£y
y
3 ft>
vNvwcN
/ft
ftSj
/jft
ft/Y/ aaaa
A/s.-'S ft
y /A/a ft ft v A/A -vS <r - A's,. 4» y
y Sss.r W //,-,■ SJy' syy-
y>y SWa/Aj -A -"A'/'f Ar.
W Ars//As-SÜr.A'.y»* ftftft.A,
;.„Ss .-Ar sr. sr As s,A J
/ft.,f,, ft,-. ft/A- ftyr ft',: /AftssA- ..s -/-/ft,.ft,.AA.Aft
W AA/ A rr?sA,.S.:,, ft/ft) ftft,
y - A s z
'S/s S" Ar J /VsS.srs/c -.
As Ja-...:. A As
...ft/C y a
Êk
srf .yyy. -A - 'AA-.
- x sr s, - ftfi. yA,- 'A A As Sa.-s - J
1 A'
Ajb. 1. Lijst vissers 1794.
