m
Rovers
De Waterschans nr. 4 2000
Afb.4. Franse weergave, ca 1750.
binnen- en buitenlandse periodie
ken verschenen zijn. handelende
over de voorgenomen aanleg van
een breed Nederlands-Belgisch
Kanaal tussen Antwerpen en
Moerdijk, zou dit werk geprojec
teerd zijn ten oosten buiten het
dorp Halsteren om. En daar ligt
dan juist, althans zeer in de nabij
heid, ons vroeg-XVUde eeuwse fort
Rovers of (De) Rovere... Moge dit
nieuwe kanaal nu tenminste zo
aangelegd worden, dat het hier in
dit opstel beschreven typische spe
cimen van oude Hollandse vesting
bouw daarvan volkomen vrij zal ko
men te liggen. En mogen verant
woordelijke instanties er in wijs be
leid
voor waken, dat behalve het fort
ook het kostelijk stukje natuur, dat
door de linie van weleer in de
naaste omgeving van Rovers ge
vormd wordt en waarom Halsteren
terecht genoemd wordt, onaange
tast zal blijven liggen tot in lengte
van dagen'.
Het kanaal is er niet gekomen. Dat
werd de Rijn-Schelde-verbinding
door de Oosterschelde en de Een
dracht. Thans is er weer sprake van
een Belgisch-Nederlandse verbin
ding tussen Antwerpen en Moer
dijk, maar dan over de weg, de A4.
Het voorgenomen tracé gaat welis
waar niet over het eigenlijke fort,
maar het raakt wel de oude loop
graven in het schootsveld (glacis)
ten zuiden van het fort De Roovere.
De maatschappelijke kant
De maatschappelijke behoeften
zijn aan verandering onderhevig.
Naast de verdedigingsfunctie is in
het gebied rond de Westbrabantse
linie altijd landbouw en tuinbouw
bedreven. Daar is later bosbouw bij
gekomen. Het economisch nut
heeft daarbij centraal gestaan. Bij
de Stichting Vrederust speelde ui
teraard de aantrekkelijke leefomge
ving voor de patiënten en het per
soneel een grote rol. De boerderij
en het fruitteeltbedrijf werden ook
gebruikt voor therapie van de pa
tiënten.
Na de oorlog is de behoefte aan re
creatie door de toegenomen vrije
tijd sterk toegenomen. Landelijk is
hier beleid op gevoerd. In sommige
delen van het land zijn tekorten
aangevuld door daarvoor speciale
gebieden in te richten. West-Bra
bant is gezegend met een rijke
groenstructuur op de Brabantse
Zoom, mogelijkheden voor water
sport op de Schelde, en een goede
ontsluiting van het agrarische ge
bied voor routegebonden recreatie
op de fiets. Na 1970 is in Neder
land de belangstelling voor natuur
sterk toegenomen. Stond aanvanke
lijk het behoud van natuurwaarden
centraal, in de jaren tachtig is deze
defensieve houding omgeslagen in
een actieve. Natuurontwikkeling
werd het credo. Vooral in het rivie
rengebied zijn in het kader van de
kleiwinning voor de dijkverzwaring
veel uiterwaarden omgezet in na
tuurgebieden. Het Natuurbeleids
plan van 1984 kondigde de ontwik
keling van de Ecologische Hoofd
Structuur (EHS) aan. Deze natuur
ontwikkelingstrend staat hier en
daar op gespannen voet met de
landschappelijke en vooral de cul
tuurhistorische waarden. Door de
eenzijdige accentuering van de na
tuurwaarden werden de landschap
pelijke en de cultuurhistorische as
pecten uit het oog verloren bij be
leidsmakers en plannenmakers.
Vooral bij ontgrondingen doet zich
dit spanningsveld voor.
Dit heeft dan ook tot een reactie
geleid in de vorm van de Nota Bel
vedère (1999), waarin expliciet ge
wezen wordt op het behoud en het
versterken van de cultuurhistori
sche waarden. Er werden zelfs ge
bieden aangewezen waar de cul
tuurhistorische waarden hoog in
het beleidsvaandel moeten staan.
Zo is ook de hele Brabantse Zoom
aangewezen. De Nota Belvedère
pleit niet alleen voor behoud van
die cultuurhistorische waarden,
maar beoogt dat cultuurhistorische
waarden bij de planvorming voor
andere sectoren of facetten expli
ciet meegenomen, geïntegreerd
dienen te worden. Zo lopen er op
dit moment drie proeven om in
landschapsbeleidsplannen cultuur
historie, maar ook de kwaliteit van
dorps- en stadsranden te integreren
met de groene componenten van
het landschap. Maatschappelijk ge
zien is de belangstelling voor na
tuur sterk gestegen. Het meest
spectaculair is het aantal leden van
Natuurmonumenten dat al meer
dan 1 miljoen bedraagt. Uit onder
zoek in het kader van de Natuur
verkenningen 1997 is evenwel ge
bleken dat de Nederlander een
zeer breed beeld heeft van het be
grip natuur. De groep die natuur
primair beschouwt als zeldzame
planten en dieren en ecosystemen
is maar klein. Voor velen is een koe
in de wei ook natuur. Voor de
meesten is natuur synoniem met
landschap. Het vervelende van
deze brede interpretatie is dat be
leidsmakers uit het groot aantal le
den van Natuurmonumenten aflei
den dat al die mensen primair na
tuurliefhebbers in engere zin zijn
en dus stemmen ze hun beleid en
beheer hierop af.
De belangstelling voor cultuurhis
torie liep lange tijd achter bij die
voor de natuur (en het landschap).
De laatste 10 jaar groeien de histo
rische verenigingen, zoals heem-
166
De Waterschans nr. 4 2000
kundige en historische kringen,
sterk. Ook komen er nieuwe bij. De
leden zijn over het algemeen wat
ouder en vaak zijn het niet de oor
spronkelijke bewoners van een re
gio, maar zijn het nieuwkomers, die
hun nieuwe omgeving beter willen
leren kennen en begrijpen. Bij deze
verenigingen is niet alleen het
landschap onderwerp van studie
maar juist de mens als gebruiker en
maker van dat landschap. Een ge
deelte van hen houdt zich bezig
met de genealogie, hun voorou
ders.
De procesmatige/bestuurlijke kant
De toekomst van een gebied is af
hankelijk van de actoren in het ge
bied. Wie zijn dat bij fort De
Roovere?
De belangrijkste actoren zijn de
grondeigenaren als beheerder. Dat
zijn de Gemeente Bergen op Zoom,
het Brabants Landschap en enkele
particulieren. Een kadastrale inven
tarisatie van deze omgeving zal dui
delijk moeten maken wie dat alle
maal zijn.
Die grondeigenaren zijn niet hele
maal vrij in hun doen en laten,
want zij worden aangestuurd door
het Ministerie van Landbouw, Na
tuurbeheer en Visserij, omdat die
subsidie verstrekt voor het beheer
van bossen en natuurgebieden. Te
genwoordig is die subsidie gekop
peld aan doelstellingen via het zo
genaamde Programma Beheer van
het Ministerie van LNV. Het Minis
terie van LNV heeft het bos- en na
tuurbeleid gedecentraliseerd naai
de provincies. De provincies heb
ben de taak de doelstellingen van
het beheer van bossen en natuur
gebieden aan te geven. Dit is verge
lijkbaar met het toekennen van be
stemmingen in de ruimtelijke orde
ning. De subsidieaanvraag voor het
Programma Beheer moet hieraan
getoetst worden. Hoe ver de Provin
cie Noord Brabant hiermee is, is mij
nog niet bekend.
Een van de beperkingen bij het be
ter herkenbaar maken van de forti
ficaties en loopgraven is de Boswet.
De Boswet schrijft voor dat wat bos
is, bos moet blijven. Daar is enkele
jaren geleden een uitzondering op
gemaakt als het verloren oppervlak
elders gecompenseerd werd. Het
Ministerie van LNV ziet toe op de
naleving van de Boswet en is de
gene die toestemming kan geven
daarvan af te wijken onder voor
waarden.
Daarnaast heeft de grondeigenaar
te maken met de gemeente(n)
waarin het te beheren object is ge
legen. De gemeente heeft verschil
lende instrumenten om invloed uit
te oefenen op het beheer van het
landschap en bossen en natuurge
bieden. In geval van fort De
Roovere en omgeving is dat na de
herindeling de nieuwe gemeente
Bergen op Zoom. Allereerst is er
het bestemmingsplan buitenge
bied. De gemeente heeft ook de
mogelijkheid een integraal land
schapsbeleidsplan op te stellen. Dit
is weliswaar een vrijblijvend plan,
maar het is wel een voorwaarde om
voor subsidie voor landschapsbe
heer in aanmerking te komen.
De gemeente kan ook objecten op
de monumentenlijst plaatsen. Tot
voor kort werden voornamelijk ge
bouwen als monument aange
merkt, maar langzamerhand groeit
het bewustzijn dat ook aarden ob
jecten, zoals fortificaties en bijzon
dere constructies in het waterbe
heer als monument kunnen wor
den aangemerkt. De Nota Belve
dère wijst hier expliciet op. Som
mige monumenten kunnen voor
gedragen worden als rijksmonu
ment, anderen kunnen als gemeen
telijk monument worden aange
merkt. Voor het aanwijzen en voor
dragen van monumenten bestaan
vaste regels. Fort De Roovere zelf
heeft de status van Rijksmonu-
ZB3EÏR.&33K op 25 O OM, aïid its auxfitary Forts,
Afb.5. Engelse weergave uit 1806-1810 (situatie 1628).
167
Inundation
ltovcrs Fort
^3 Halteren
Finsen^Fort"
Pinsen\C astlc
jMbermoat;
Fort
foortgi'W
'/.oortv
Xorth Fort
Soutliïort
JJry at Ion' n'attr
iBurcbvliet
JEK&ETf op ZOOM.** a/matf vnprtpnable Town andTortnst.hrrttcfine of Dufrb Brabant, nonof ifn
>>,nfr by. and artrrrnrd tbr nsatbrpitet oftht crbömad Trwmrtr tbhorn: X standi a bwpc swamp
'0.0on tnAoMmtc.uo/f a num'mis pqrrmn.-X isJoXGtfsjr* by Mrt afdlXtwftp - Tat. S/. JOXlZtrnp.
T-iMüA'd by tLnftman, .177,S/ntnd, Lomion.