De Waterschans nr. 1 2001
Afb.5. Bladzijde uit het Handschrift Cantus Missae met de Kyrie uit de mis Ave Maris
Stella van Josquin des Prés. Linksboven Filips de Schone met zijn beschermheilige St.-
Filippus; linksonder zijn echtgenote Johanna van Castilië met haar patroon St.-Jan de
Doper.
gelse lakens en ze trokken daarmee
vele kooplustige ondernemers naar
hun jaarmarkten. Wel zouden er in
voerrechten betaald moeten wor
den. Zo eiste Filips van elk inge
voerd laken een Andriesgulden en
dat was niet weinig. Jan III vond
daar iets op. Hij liet die gulden be
talen door de kopers van het laken.
Het gevolg was wel, dat hij in con
flict raakte met Antwerpen, want de
Engelse importeurs voeren op be
vel van hun koning tijdens de Ant
werpse Pinkstermarkt met hun la
ding naar Bergen op Zoom. Dat
namen de tolgaarders niet. Hun
ambtenaren hielden de Engelse
schepen al in Zeeland aan om de
Andriesgulden te innen. Op bevel
van Hendrik VII zeilden de schip
pers toen terug naar Londen.
Nieuw overleg in Calais (die stad
was van 1347 tot 1558 in Engelse
handen) leidde tot het bijleggen
van het conflict. De rust duurde
echter ondanks het Magnus Inter
cursus niet lang. Ieder jaar op
nieuw was het spannend en vroeg
men zich in Bergen op Zoom be
zorgd af: 'Komen ze wel of komen
ze niet?' De Scheldesteden deden
er alles aan om de Engelsen naar
hun haven te lokken. Zo kregen de
Merchant Adventurers in 1498 van
het Bergse stadsbestuur een royaal
pand toegewezen in wat toen de
Heilige-Geeststraat heette en nu de
Engelsestraat is. Het pand De
Leeuwenborch op de Grote Markt
kwam daardoor vrij en kon bij het
stadhuis worden getrokken.
34. Jan III en Filips de Schone
De twee kinderen van Maximiliaan
van Oostenrijk en Maria van
Bourgondië heetten Filips en Mar-
garetha. Ze waren in politiek op
zicht twee heel bijzondere
huwelijkskandidaten. 'Laat andere
landen maar oorlog voeren. Oos
tenrijk wordt groot met trouwen',
was een bekend gezegde in de fa
milie Habsburg. En inderdaad, de
dynastie bouwde met politieke hu
welijken een wereldrijk op. De ba
sis daarvoor werd rond 1500 ver
sterkt. De twee kinderen wisten nog
lang niet wat trouwen was, toen er
al afspraken over hen werden ge
maakt. De Oostenrijkse familie
dacht eerst aan een verbintenis met
Frankrijk. Stel je voor, een samen
gaan van de dynastie Habsburg
met het huis Valois van Frankrijk,
wat een machtig rijk zou dat zijn.
Aan één Europa werd nog niet ge
dacht, maar het ging al aardig die
kant uit. Margaretha was 2 jaar,
toen werd afgesproken dat ze in het
huwelijk zou treden met de tien
jaar oudere kroonprins Karei (later
Karei VIII) van Frankrijk. Jan III,
toen nog Jan van Walhain, bracht
het meisje naar het Franse hof, om
haar alvast vertrouwd te maken met
de Franse zeden en cultuur. Elf jaar
later liet Karei haar vallen, want hij
gaf de voorkeur aan de erfdochter
Anna van Bretagne. Jan van Wal
hain en Engelbrecht van Nassau
(baron van Breda) mochten Marga
retha weer gaan ophalen. Ze moes
ten wel de reiskosten voorschieten,
zijnde 4.725 pond. Onderweg over
nachtte het gezelschap bij oom
Hendrik van Bergen in het bis
schoppelijk paleis van Kamerijk.
In 1497 kwam een huwelijksover
eenkomst tot stand met Don Juan,
kroonprins van Spanje, maar die
overleed al na enkele maanden.
Daarop trad de jonge weduwe in
het huwelijk met Philibert van Sa-
voye, bijgenaamd de Schone. Ge
lukkige jaren volgden, maar het wa
ren er zo weinig. In maart 1504
overleed haar tweede echtgenoot.
Drie jaar later benoemde Maximili
aan zijn dochter tot landvoogdes
van zijn Nederlandse gewesten. Zij
koos Mechelen als residentie. Mar
garetha van Oostenrijk was een
sterke persoonlijkheid, goed ont
wikkeld en met veel gevoel voor
kunst en cultuur.
De jonge Filips, later Filips de
Schone genoemd, trouwde met Jo
hanna, een dochter van Ferdinand
van Arragon en Isabella van Casti
lië. In dat huwelijk zat niet meteen
politieke muziek, maar door een
26
De Waterschans nr. 1 2001
vroegtijdige dood van drie familie
leden werd Johanna onvoorzien de
kroonprinses van twee koninkrij
ken: Castilië en Arragon, dat wil
zeggen van bijna heel Spanje. In
1504 volgde zij haar moeder op en
in 1516 haarvader. Omdat zij door
een geestesziekte niet tot regeren in
staat bleek, deden anderen dat
voor haar, eerst haar man, later
haar vader en van 1516 tot 1555
haar zoon Karei V. In dat laatste
jaar overleed zij als Johanna de
Waanzinnige na een lange opslui
ting in het kasteel van Tordesillas.
We gaan even terug naar de bruiloft
van Filips en Johanna. Toen was er
nog geen wolkje aan de lucht. In
1497 zette de prinses voet aan land
in Vlissingen, opgewacht door een
groot gezelschap edelen. Waar eerst
naar toe? Naar Bergen op Zoom.
De stad deed haar best om de
bruid feestelijk te ontvangen en Jan
III en Adriana van Brimeu hadden
de dag van hun leven, toen Jo
hanna hun pasgeboren dochtertje
ten doop hield in de Gertrudiskerk.
Natuurlijk kreeg het kind de naam
Johanna.
35. Een onvergetelijke reis met een
triest einde
In het najaar van 1501 besloot Fi
lips om met zijn vrouw zijn
schoonouders Ferdinand en Isa
bella te gaan opzoeken in Spanje.
Jan III van Bergen hoorde tot het
uitgelezen gezelschap van mederei
zigers net als zijn oom Hendrik, de
bisschop van Kamerijk, en zijn neef
Maximiliaan, een zoon van Corne
lls van Zevenbergen. In dat jaar wa
ren de betrekkingen met Frankrijk
zo goed, dat koning Lodewijk )ÖI
(1498-1515) het gezelschap uitno
digde om door Frankrijk naar
Spanje te reizen, een stuk veiliger
dan over zee, zeker in de herfst. Fi
lips nam de uitnodiging aan en Lo
dewijk bleek een gulle, vriendelijke
gastheer. In alle plaatsen waar het
gezelschap overnachtte, kon het ge
nieten van een feestelijk onthaal.
Blois overtrof alles. Deze Lodewijk
was kennelijk niet zo'n gevaarlijke
staatsman als Lodewijk XI. Ook Jan
genoot, maar eenmaal in Spanje
raakte hij bij Filips uit de gratie, zo
erg zelfs, dat hij vóór de anderen
terug moest naar Brabant. Bis
schop Hendrik en neef Maximili
aan moesten eveneens hun bagage
pakken. Jan verloor ook zijn aan
trekkelijkste waardigheden: eerste
kamerheer van Filips, gouverneur
van het graafschap Namen, kasteel
heer van Vilvoorde en oppeijager-
meester van Brabant. Hendrik
moest als hoofd van de Geheime
Raad van Filips wijken voor Frans
van Busleyden, bisschop van Be-
sangon (hoofdstad van Franche-
Comté) en een uitgesproken voor
stander van goede betrekkingen
met Frankrijk. Wat was er gebeurd?
De pro-Franse politici rond Filips
hadden het blijkbaar gewonnen
van de raadsleden die liever met
Engeland in zee gingen. Werkten
de positieve indrukken opgedaan
in Frankrijk zo sterk na?
36. De tweede reis naar Spanje
Gelukkig voor Jan bleek de breuk
niet onherstelbaar. Geld hielp om
de barst weg te werken. Na het
overlijden van Isabella van Castilië
in 1504 wilde Filips de Schone op
nieuw naar Spanje om de erfenis
voor zijn vrouw Johanna te regelen.
Hij had echter niet genoeg geld om
de reis, deze keer over zee, te beta
len. Of heer Jan hem wat kon le
nen? De heer van Bergen kwam
hem tehulp met een lening van
10.000 pond. Als onderpand ont
ving hij daarvoor de heerlijkheden
Tholen, Schakerloo en Oud Vosse-
meer, totdat Filips de lening zou
aflossen. Inmiddels was ook geble
ken dat Lodewijk XII niet zo aardig
was als hij zich aanvankelijk had
voorgedaan. Habsburg werd hem te
machtig en vandaar dat hij een
anti-Habsburgse politiek ging voe
ren. Jan III ging deze keer niet mee
naar Spanje. Zijn oudste zoon, Jan
van Walhain, was wel van de partij.
Het werd een avontuurlijke reis.
Het spookte in het Kanaal zo erg,
dat de vloot een veilige haven
moest zoeken in Engeland. Hen
drik VII ontving Filips de Schone
gastvrij en benutte het overwachte
bezoek voor enkele onderhandelin
gen. Hij stelde voor om het Mag
nus Intercursus te wijzigen ten
voordele van de Merchant Adven
turers. Filips had daar wel oren
naar, als Hendrik VII hem zou bij
staan in het geval dat schoonvader
Ferdinand moeilijk zou doen over
de Castiliaanse erfenis. Dat lag na
melijk in de lijn van de verwach
ting. Hier hebben we zo'n typisch
voorbeeld van kiezen tussen fami
liebelang en landsbelang. Filips liet
de belangen van zijn familie zwaar
der wegen dan die van de inwoners
van Antwerpen, Bergen op Zoom
en Middelburg, om de voornaam
ste gedupeerden te noemen. Ge
lukkig voor hen hield Filips een
slag om de arm. Het nieuwe ver
drag, dat al gauw de naam kreeg
van Malus Intercursus of Kwaad
Intercours, zou nog geratificeerd
moeten worden. Dat is nimmer ge
beurd, vooral doordat Filips nog
hetzelfde jaar (1506) in Spanje
overleed. Zijn zesjarig zoontje Ka-
rel (hij zou de geschiedenis ingaan
als Karei V, omdat hij als keizer van
Duitsland de vijfde was van die
naam) erfde de Bourgondische ge
westen. Zijn grootvader keizer
Maximiliaan zou opnieuw het be
stuur als regent waarnemen. Zo was
Maximiliaan voor de tweede keer
regent, nu voor zijn kleinzoon. Jo
hanna de Waanzinnige volgde haar
moeder op in Castilië, maar vanwege
haar ziekte nam vader Ferdinand van
Arragon die taak van haar over.
37. Jan EU en Margaretha van
Oostenrijk
Keizer Maximiliaan had het veel te
druk met zijn bestuurstaken en hij
stelde daarom zijn dochter Marga
retha van Savoye (of Oostenrijk)
aan als landvoogdes van de Bour-
Ajb.6. Koning Lodewijk XII van Frank
rijk Hij regeerde van 1498 tot 1515. Hij
had meer belangstelling voor Italië dan
voor de Nederlanden. Hij veroverde
Milaan en maakte aanspraak op het
koninkrijk Napels.
27
