AR NAVAL"
Boekbespreking
Van oerrite tot kunstmuziek
*jfS5THALlA
31
De Waterschans nr. 1 2001
drs. GA Huijbregts
door Bea Keuppens
Uitgegeven in de themareeks Lei-toon door Alamire muziekuitgeverij PB 45
Peer 1998
Carnaval en muziek
Omstreeks de elfde van de elfde jl.
maakte de heer C. Booij mij attent
op een boekje uit België over car
naval, geschreven door Bea Keup
pens. Of het misschien iets was om
er in ons tijdschrift de aandacht op
te vestigen? Nu is carnaval wel een
onderwerp dat vele Bergenaren
aanspreekt. Dat blijkt bijvoorbeeld
uit de aandacht die het onlangs
verschenen en reeds uitverkochte
boek van Frans Melsen Wa Bergse
Vastenavendliedjes oe vertelle kreeg.
Een tweede oplage is alweer ver
schenen (Zie De Waterschans nr. 4
van het jaar 2000, p. 205-206). Voor
Bergen op Zoom beschikken we
onder meer over de studie van
Cees Vanwesenbeeck De Bergse
Vastenavond vóór 1940 (Bergen op
Zoom 1983) en het boekje Vastena-
vend Uitgeleed! (Krabbegat 2000),
een project van 't Veldteke, eindre
dactie Ad Weijdt.
Bea Keuppens' geschrift kwam tot
stand naar aanleiding van een aan
haar gericht verzoek om enkele le
zingen te geven over carnaval en
muziek. Bij de voorbereiding van
die lezingenreeks ontdekte ze het
boek Vastelavond en Carnaval, de
geschiedenis van een volksfeest. De
auteur van dit werk is AP. van Gilst
en het kwam uit in 1974 te Veenen-
daal bij uitgeverij Midgaard. Het
boek was voor de schrijfster een
openbaring en veel van haar bevin
dingen vinden we terug in dit
werkje. Daarnaast bestudeerde ze
andere werken, waaronder Vasten
avond - Carnaval, feesten van de
omgekeerde wereld door Charles de
Mooij en Het Gilde van de blauwe
schuyt door Herman Pleij. Behalve
Afb.l. Een camavalsaffiche uit 1930. De
Grote Sociëteit liet een nieuw gebouw
oprichten op de Parade, Thalia geheten.
Daar organiseerde de Sociëteit haar
jaarlijkse carnavalsfeesten.
een bescheiden bibliografie biedt
Keuppens een lijst met op CD's
vastgelegde muziekstukken die be
trekking hebben op carnaval. Ze
noemt in haar discografie onder
meer Orffs Carmina Burana, Don
Giovanni (Mozart), Tarantella (Ros
sini), Carnaval Ouverture en
Praagse Walsen (Dvorak), Carnaval
opus 9 (Schumann), Pulcinella
(Strawinsky), Carnaval d'Aix (Mil-
haud) en Le carnaval de Londres
(Milhaud).
De geschiedenis van een volksfeest
Bea Keuppens is erin geslaagd om
in een beknopte studie meerdere
grote problemen aan te snijden die
de historici bezighouden, als het
gaat over vragen naar de oorsprong
van het vastenavondfeest, de bete
kenis en de herkomst van het
woord carnaval, de riten en gebrui
ken bij het feest, het vastelavond-
eten, de kerstening van het feest, de
rol van de scheepswagen en de
blauwe schuit enz. Dat alles komt
aan de orde in een themanummer
van de reeks Lei-Toon, een boekje
van 52 pagina's, waarvan er 20 wor
den besteed aan de relatie met de
muziek Voor illustraties blijft er
geen ruimte over.
Als het gaat over het innemen van
standpunten in de genoemde
kwesties, sluit de schrijfster zich
meestal aan bij AP. van Gilst. In de
Inleiding geeft zij dat duidelijk te
kennen waar ze schrijft: 'Het eerste
deel van dit boekje (tot aan de Car-
mina-Buranauitleg) is dan ook een
beknopte weergave van het boek
van Van Gilst'. (p.7). Met Van Gilst
ziet de schrijfster het carnaval als
'een overblijfsel van een oude ver
zonken cultus van een landbou
wend volk dat vergroeid was met
natuur en jaargetijden', (p.9). De
oorsprong zoekt men wel Kelten
en Germanen, al waren zij niet de
eerste landbouwers. Dat het feest
iets te maken heeft met de vrucht
baarheid, is al lang duidelijk Dat
30
De Waterschans nr. 1 2001
facet kan zelfs al van betekenis zijn
geweest bij de rondtrekkende
nomaden, die ouder zijn dan de
aan hun akkers gebonden boeren.
In latere eeuwen ontstonden er ste
den en kreeg carnaval een ander
karakter, het werd een stadsfeest,
een feest van burgers. Het van oor
sprong heidense feest is door de
kerk gekerstend. In 743 was er een
concilie of kerkvergadering in Lep-
tines. Dat ligt dicht bij de echte
carnavalsplaats Binche in België.
Dit concilie verbood de offerfees
ten in februari. Men placht dan
offers te brengen aan de vrucht
baarheidsgoden om een goede
oogst af te smeken. Het is al 1383
als in het Mirakelboek van de
Sint-Jan voor zover bekend de eer
ste keer het woord 'Vastelavond'
opduikt. Rond 1400 is er sprake
van drie vastenavonddagen: zon
dag, maandag en dinsdag vóór as-
woensdag, het begin van de veertig-
daagse vasten. De zondag was de
'Papenvastelavond', de maandag de
'Kleine vastelavond' (in Bergen op
Zoom de dag van het kindercarna
val, maar dat zal wel toevallig zijn)
en de dinsdag de 'Grote vastel
avond'.
Wortels en linken
Al vroeg hebben geleerden verband
gelegd met Romeinse en zelfs
Griekse feesten. Vooral de huma
nisten van de Renaissance zochten
naar zulke relaties. Een feit is dat
het verschijnsel vastenavond al in
1290 bekend is, ook in andere Eu
ropese landen. Een typisch ver
schijnsel bij het vastenavondfeest is
het omkeren van de vaste rolpatro
nen. Niet de rijken maken de
dienst uit, maar de slaven, de hori
gen, de armen. Kinderen nemen de
plaats in van de ouders, mannen
kleden zich als vrouwen en omge
keerd, brave geestelijken en non
nen veranderen in dronken, los
bandige lieden enz. Dit verschijn
sel is niet strikt gebonden aan de
drie dagen die voorafgaan aan de
veertigdaagse vasten, maar aan de
periode van Sint Maarten (11 no
vember) tot Aswoensdag. In dat
tijdsbestek kennen we het Marti-
nusfeest, Sinterklaas, Kerstmis, On
nozele Kinderen (28 december).
Oudejaarsdag, Nieuwjaar, Drieko
ningen en Maria Lichtmis. Het is
de periode dat de winter wijkt voor
de lente, de dagen worden langer,
er moet gezaaid worden, de dieren
werpen jongen, demonen en boze
geesten moet men uitbannen, des
noods met veel lawaai. Het chris
tendom voerde nieuwe feesten in,
om de heidense rituelen te kerste
nen. De wortels bleven wel in de
grond, maar daarboven kwam een
nieuwe vegetatie tot wasdom, niet
helemaal los te denken van de voe
dingsbodem. Oud en nieuw zijn
door talrijke linken met elkaar ver
bonden. Aan de historici, geholpen
door taalgeleerden, archeologen,
sociologen enz. de taak om de wir
war van wortels en linken te ontraf
elen. Met welk resultaat tot nog
toe? In aansluiting vooral op het
boek van AP. van Gilst komt Bea
Keuppens tot de volgende vermel
denswaardige standpunten en con
clusies: - Het Romeinse feest van
de Lupercalien (reinigingsriten) is
in 494 gekerstend tot Maria Licht
mis. Februari was ook Weibermo-
nat. Op 2 februari en 29 februari
mochten vrouwen een man ten hu
welijk vragen (p. 13). Inwijdingsriten
tot de volwassenheid vormen de
basis van menig folkloristisch ge
bruik, bijvoorbeeld met vasten
avond, maar niet alle carnavalsele
menten zijn van oeroude oor
sprong. Het dragen van maskers
verwijst naar de Germaanse ge
woonte om bij hun dodenverering
de overlevenden een masker op te
zetten om zo een dode voor te stel
len (p. 13). 'Op vastelavond kwamen
de gemaskerde vooroudergeesten
op bezoek: ze straften wetsovertre
ders en nuttigden de offergaven. In
mil daarvoor gaven ze de vrucht
baarheid door het slaan met de
zweep en de levensroede' (p. 15De
nar speelt ook al lang een rol op
vastenavond. Hij was het symbool
van het zielenrijk 'waar alles omge
keerd gebeurt' (p. 17). Narren traden
vaak op als rechters, het narrenge-
richt. Ze benutten hun masker om
onherkenbaar de hogergeplaatsten
eens flink de waarheid te zeggen
(p. 17). Met talrijke voorbeelden
toont de schrijfster aan dat vastel
avond van oudsher een vruchtbaar-
heidsfeest was. Veel gebruiken tij
dens dat feest herinneren daar nog
aan, al verschillen de gewoonten
heel sterk van streek tot streek en
van plaats tot plaats. Ook in de
wijze waarop vastelavond wordt af
gesloten, vindt men die vruchtbaar-
heidscultus terug. Het feest eindigt
hier en daar met het begraven van
een pop, meestal in een mesthoop,
waarbij kerkelijke ceremoniën wor
den nagebootst (p. 19). Het slaan
van mensen, dieren en planten met
de zweep en/of de roede gebeurt
eveneens om de vruchtbaarheid te
bevorderen. 'Waarschijnlijk werden
in oude tijden alleen vrouwen en
vrouwelijk vee geslagen' (p.20). Het
zich met vastenavond tegoed doen
aan pannenkoeken e.d. verwijst
eveneens naar vruchtbaarheidsriten
en niet naar het zich nog eens lek
ker volstoppen eer de vastentijd be
gint. 'Overvloedig eten op Vastel
avond geeft een overvloedige oogst'
(p. 22).
AJb.2. Een vastenavondgroep op een bal in Thalia.
S -■SOCIËTEIT
BERGEN OP ZOOM
>E latjM JHCUT