AR NAVAL" Boekbespreking Van oerrite tot kunstmuziek *jfS5THALlA 31 De Waterschans nr. 1 2001 drs. GA Huijbregts door Bea Keuppens Uitgegeven in de themareeks Lei-toon door Alamire muziekuitgeverij PB 45 Peer 1998 Carnaval en muziek Omstreeks de elfde van de elfde jl. maakte de heer C. Booij mij attent op een boekje uit België over car naval, geschreven door Bea Keup pens. Of het misschien iets was om er in ons tijdschrift de aandacht op te vestigen? Nu is carnaval wel een onderwerp dat vele Bergenaren aanspreekt. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de aandacht die het onlangs verschenen en reeds uitverkochte boek van Frans Melsen Wa Bergse Vastenavendliedjes oe vertelle kreeg. Een tweede oplage is alweer ver schenen (Zie De Waterschans nr. 4 van het jaar 2000, p. 205-206). Voor Bergen op Zoom beschikken we onder meer over de studie van Cees Vanwesenbeeck De Bergse Vastenavond vóór 1940 (Bergen op Zoom 1983) en het boekje Vastena- vend Uitgeleed! (Krabbegat 2000), een project van 't Veldteke, eindre dactie Ad Weijdt. Bea Keuppens' geschrift kwam tot stand naar aanleiding van een aan haar gericht verzoek om enkele le zingen te geven over carnaval en muziek. Bij de voorbereiding van die lezingenreeks ontdekte ze het boek Vastelavond en Carnaval, de geschiedenis van een volksfeest. De auteur van dit werk is AP. van Gilst en het kwam uit in 1974 te Veenen- daal bij uitgeverij Midgaard. Het boek was voor de schrijfster een openbaring en veel van haar bevin dingen vinden we terug in dit werkje. Daarnaast bestudeerde ze andere werken, waaronder Vasten avond - Carnaval, feesten van de omgekeerde wereld door Charles de Mooij en Het Gilde van de blauwe schuyt door Herman Pleij. Behalve Afb.l. Een camavalsaffiche uit 1930. De Grote Sociëteit liet een nieuw gebouw oprichten op de Parade, Thalia geheten. Daar organiseerde de Sociëteit haar jaarlijkse carnavalsfeesten. een bescheiden bibliografie biedt Keuppens een lijst met op CD's vastgelegde muziekstukken die be trekking hebben op carnaval. Ze noemt in haar discografie onder meer Orffs Carmina Burana, Don Giovanni (Mozart), Tarantella (Ros sini), Carnaval Ouverture en Praagse Walsen (Dvorak), Carnaval opus 9 (Schumann), Pulcinella (Strawinsky), Carnaval d'Aix (Mil- haud) en Le carnaval de Londres (Milhaud). De geschiedenis van een volksfeest Bea Keuppens is erin geslaagd om in een beknopte studie meerdere grote problemen aan te snijden die de historici bezighouden, als het gaat over vragen naar de oorsprong van het vastenavondfeest, de bete kenis en de herkomst van het woord carnaval, de riten en gebrui ken bij het feest, het vastelavond- eten, de kerstening van het feest, de rol van de scheepswagen en de blauwe schuit enz. Dat alles komt aan de orde in een themanummer van de reeks Lei-Toon, een boekje van 52 pagina's, waarvan er 20 wor den besteed aan de relatie met de muziek Voor illustraties blijft er geen ruimte over. Als het gaat over het innemen van standpunten in de genoemde kwesties, sluit de schrijfster zich meestal aan bij AP. van Gilst. In de Inleiding geeft zij dat duidelijk te kennen waar ze schrijft: 'Het eerste deel van dit boekje (tot aan de Car- mina-Buranauitleg) is dan ook een beknopte weergave van het boek van Van Gilst'. (p.7). Met Van Gilst ziet de schrijfster het carnaval als 'een overblijfsel van een oude ver zonken cultus van een landbou wend volk dat vergroeid was met natuur en jaargetijden', (p.9). De oorsprong zoekt men wel Kelten en Germanen, al waren zij niet de eerste landbouwers. Dat het feest iets te maken heeft met de vrucht baarheid, is al lang duidelijk Dat 30 De Waterschans nr. 1 2001 facet kan zelfs al van betekenis zijn geweest bij de rondtrekkende nomaden, die ouder zijn dan de aan hun akkers gebonden boeren. In latere eeuwen ontstonden er ste den en kreeg carnaval een ander karakter, het werd een stadsfeest, een feest van burgers. Het van oor sprong heidense feest is door de kerk gekerstend. In 743 was er een concilie of kerkvergadering in Lep- tines. Dat ligt dicht bij de echte carnavalsplaats Binche in België. Dit concilie verbood de offerfees ten in februari. Men placht dan offers te brengen aan de vrucht baarheidsgoden om een goede oogst af te smeken. Het is al 1383 als in het Mirakelboek van de Sint-Jan voor zover bekend de eer ste keer het woord 'Vastelavond' opduikt. Rond 1400 is er sprake van drie vastenavonddagen: zon dag, maandag en dinsdag vóór as- woensdag, het begin van de veertig- daagse vasten. De zondag was de 'Papenvastelavond', de maandag de 'Kleine vastelavond' (in Bergen op Zoom de dag van het kindercarna val, maar dat zal wel toevallig zijn) en de dinsdag de 'Grote vastel avond'. Wortels en linken Al vroeg hebben geleerden verband gelegd met Romeinse en zelfs Griekse feesten. Vooral de huma nisten van de Renaissance zochten naar zulke relaties. Een feit is dat het verschijnsel vastenavond al in 1290 bekend is, ook in andere Eu ropese landen. Een typisch ver schijnsel bij het vastenavondfeest is het omkeren van de vaste rolpatro nen. Niet de rijken maken de dienst uit, maar de slaven, de hori gen, de armen. Kinderen nemen de plaats in van de ouders, mannen kleden zich als vrouwen en omge keerd, brave geestelijken en non nen veranderen in dronken, los bandige lieden enz. Dit verschijn sel is niet strikt gebonden aan de drie dagen die voorafgaan aan de veertigdaagse vasten, maar aan de periode van Sint Maarten (11 no vember) tot Aswoensdag. In dat tijdsbestek kennen we het Marti- nusfeest, Sinterklaas, Kerstmis, On nozele Kinderen (28 december). Oudejaarsdag, Nieuwjaar, Drieko ningen en Maria Lichtmis. Het is de periode dat de winter wijkt voor de lente, de dagen worden langer, er moet gezaaid worden, de dieren werpen jongen, demonen en boze geesten moet men uitbannen, des noods met veel lawaai. Het chris tendom voerde nieuwe feesten in, om de heidense rituelen te kerste nen. De wortels bleven wel in de grond, maar daarboven kwam een nieuwe vegetatie tot wasdom, niet helemaal los te denken van de voe dingsbodem. Oud en nieuw zijn door talrijke linken met elkaar ver bonden. Aan de historici, geholpen door taalgeleerden, archeologen, sociologen enz. de taak om de wir war van wortels en linken te ontraf elen. Met welk resultaat tot nog toe? In aansluiting vooral op het boek van AP. van Gilst komt Bea Keuppens tot de volgende vermel denswaardige standpunten en con clusies: - Het Romeinse feest van de Lupercalien (reinigingsriten) is in 494 gekerstend tot Maria Licht mis. Februari was ook Weibermo- nat. Op 2 februari en 29 februari mochten vrouwen een man ten hu welijk vragen (p. 13). Inwijdingsriten tot de volwassenheid vormen de basis van menig folkloristisch ge bruik, bijvoorbeeld met vasten avond, maar niet alle carnavalsele menten zijn van oeroude oor sprong. Het dragen van maskers verwijst naar de Germaanse ge woonte om bij hun dodenverering de overlevenden een masker op te zetten om zo een dode voor te stel len (p. 13). 'Op vastelavond kwamen de gemaskerde vooroudergeesten op bezoek: ze straften wetsovertre ders en nuttigden de offergaven. In mil daarvoor gaven ze de vrucht baarheid door het slaan met de zweep en de levensroede' (p. 15De nar speelt ook al lang een rol op vastenavond. Hij was het symbool van het zielenrijk 'waar alles omge keerd gebeurt' (p. 17). Narren traden vaak op als rechters, het narrenge- richt. Ze benutten hun masker om onherkenbaar de hogergeplaatsten eens flink de waarheid te zeggen (p. 17). Met talrijke voorbeelden toont de schrijfster aan dat vastel avond van oudsher een vruchtbaar- heidsfeest was. Veel gebruiken tij dens dat feest herinneren daar nog aan, al verschillen de gewoonten heel sterk van streek tot streek en van plaats tot plaats. Ook in de wijze waarop vastelavond wordt af gesloten, vindt men die vruchtbaar- heidscultus terug. Het feest eindigt hier en daar met het begraven van een pop, meestal in een mesthoop, waarbij kerkelijke ceremoniën wor den nagebootst (p. 19). Het slaan van mensen, dieren en planten met de zweep en/of de roede gebeurt eveneens om de vruchtbaarheid te bevorderen. 'Waarschijnlijk werden in oude tijden alleen vrouwen en vrouwelijk vee geslagen' (p.20). Het zich met vastenavond tegoed doen aan pannenkoeken e.d. verwijst eveneens naar vruchtbaarheidsriten en niet naar het zich nog eens lek ker volstoppen eer de vastentijd be gint. 'Overvloedig eten op Vastel avond geeft een overvloedige oogst' (p. 22). AJb.2. Een vastenavondgroep op een bal in Thalia. S -■SOCIËTEIT BERGEN OP ZOOM >E latjM JHCUT

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 15