De Waterschans nr. 1 2001
chromeerd. Het beeld stelt de Hei
lige Johannes de Evangelist voor
zonder baard, als jongeling (afb. B).
De adelaar, het boek en de schrijf-
veer zijn de attributen die bij deze
Heilige behoren. Sint Jan was on
der meer de patroonheilige van de
heer van Bergen op Zoom, Jan III
van Glyrnes. Het huidige Beurs
plein, voor de hoofdpoort, heette
in de 15 de eeuw 'Sente Jans
plaitsse'. Dankzij deze schenking
heeft de ingangspartij toch een ac
cent van allure gekregen.
De zeeridder-windvaan van de
toren op de grote binnenplaats
Deze windvaan is ook een schen
king, anno 1980. Aan alle facetten
die hiennee verband houden is al
ruimschoots aandacht geschonken
in een publicatie in Waterschans 4
- 2000 (pag. 188 189) onder de ti
tel 'Het Markiezenhof torenhoog'.
De naald aan de poortdeuren
tussen de grote bnnenplaats en
achterplaats
De Arnhemse houtsnijder-beeld
houwer H.G. Daniels sneed en
hakte in 1983 de ornamenten van
de naald. Het is een cadeau van de
Stichting Vrienden van het Markie
zenhof. In de begroting van de kos
ten was er op het aanbrengen van
deze figuraties ook niet gerekend.
De naald bestaat uit twee lengtes
en is gemaakt van de houtsoort
iroko in de afmetingen 15 x 17,5 x
440 cm. Ook bij deze poort waren
die afmetingen noodzakelijk, zowel
om technische als esthetische rede
nen. De opgeklampte eiken deuren
zijn elk 150 x 440 cm. groot. De
naald bestaat achtereenvolgens uit
de volgende vormen; een base
ment, een deel waar rond een bolle
kern een soort vlechtwerk is uitge
beeld geflankeerd door eikenblaad
jes met eikeltjes, een part waarin
op een geprofileerd basementje
een schildje met het Glymeswapen
is weergegeven waarboven helm en
helmteken (afb. C) tegen een ach
tergrond, daarboven een geprofi
leerd deel met een ornamentiek ge
lijk aan het deel dat boven het ba
sement zit en tenslotte een eenvou
dige beëindiging. Boetseren vooraf
was niet nodig. De beeldhouwer
heeft aan de hand van schetsen van
architect Canneman het ornamen
tele snij- en steekwerk ineens met
precisie en groot vakmanschap uit
gevoerd. Zowel de deuren als de
Afb. C. Hoofddetail van de deumaald
aan de poortdeuren tussen de grote bin
nenplaats en de achterplaats. Wapen
van de Glymes met helm en helmteken
bestaande uit een muilezelkop vergezeld
van twee beenstukken. Gepolychro
meerd. 1990.
naald zijn geschilderd en op on
derdelen gepolychromeerd. Door
dat het mogelijk was een rijkere
deurnaald te maken, hebben de
poort en de plaats een passende
uitstraling gekregen.
Niet gerealiseerde plannen voor
een volière-faisanderie
In het boek 'Bergen op Zoom, een
stad als een huis' (1976) staat ver
meld:
de turnzalen die allen uitzicht
gaven op een fi-aaie bloementuin
(nu de z.g. Franse tuin
no. 40), welke werd afgesloten door
een ruime volière. Daarachter be
vond zich wederom een
grote tuin in Engelse smaak (thans
de beeldentuin no. 38), welke een
uitgang had langs een oud pand op
de Vischmarkt (nu St. Catharina-
plein no. 1).
Daarnaast wordt in de 'Gids voor
oud Bergen op Zoom' (1983) het
volgende verhaald:
op de plaats van het huidige bi
bliotheekgebouw met terras aan de
oostzijde van de Franse tuin stond
een gebouw met volière, dat in het
eerste kwart van de 19de eeuw is af
gebroken.
Deze tekstpassages waren o.a. de
aanleiding dat in het bouwteam de
gedachte is ontstaan om als onder
deel van het inrichten van de bui
tenruimten wederom een volière te
maken. Het bouwsel zou afgestemd
moeten zijn op de omgeving en het
zou zeker een levendige verrijking
kunnen worden van een van de
achterterreinen, zo was de mening.
Maar wie zou zoiets bekostigen?
Het bestuur van de Stichting Vrien
den van het Markiezenhof was in
beginsel bereid om het project te
financieren bij wijze van groot ca
deau ter herinnering aan de afron
ding van de lopende grote en zeld
zame restauratie van het woonpa
leis in 1987. In eerste instantie werd
gedacht aan de achterplaats als lo
catie. Al studerende en overleg
gende kwam de achtertuin in
beeld. Uiteindelijk is uitvoering van
het project niet doorgegaan en zijn
de ideeën en ontwerpen opgebor
gen onder de noemer 'onvoltooid
verleden tijd'. Dat neemt niet weg
dat een en ander interessant ge
noeg is om er hier even aandacht
aan te schenken. De Vriendenstich
ting heeft daarna, in de plaats van
een volière, als groot cadeau de
achtertuin mee helpen aankleden
dooreen basis te leggen voor een
beeldentuin. Zij heeft namelijk in
oktober 1986 bij de openstelling
van de nieuw aangelegde tuin drie
bronzen beelden geschonken.
Daaraan zal hierna ook aandacht
worden besteed.
Deze tuin is geen stijltuin maar hij
is wel aangepast aan de gebouwen,
beelden en de omgeving. Het is
een aistpunt, een groene oase,
midden in de binnenstad. Gelukkig
is eind jaren negentig de onzalige
gedachte geen werkelijkheid gewor
den om er een speelse doolhoftuin
van te maken.
De Waterschans nr. 1 2001
Afb.D. SchetsontH'eip voor een volière annex faisanderie voor de achteiplaats; decem
ber 1979.
Plannen voor een volière op
achterplaats no. 37
Het eerste schetsonderwerp voor
een volière-faisanderie dat door het
restauratieteam op verzoek van het
bestuur van de Stichting Vrienden
van het Markiezenhof werd ver
vaardigd, was voor de locatie ach
terplaats en dateert van april 1979.
Het ging om een achthoekig vrij
staand centraal bouwsel van ca. 8 x
8x6 meter in de noord-westhoek
op de plaats. Nadat het schetsplan
op de restauratiemaquette driedi
mensionaal was ingevuld, bleek dat
het plan in deze vorm ruimtelijk te
veel beslag op de achterplaats zou
leggen. Daaropvolgend werden in
december 1979 (afb. D) een tweede
en in januari 1980 een derde ge
dachte in een schetsontwerp uitge
werkt. In deze gevallen ging het om
een langwerpig gebouw tegen de
historische noordelijke scheidings
muur met de Hofstraat. Het betrof
fen ontwerpen voor een volière be
staande uit twee compartimenten
voor vogels, waartussen een over
dekte openbare ruimte was ge
dacht. Deze ontwerpen hadden elk
een lengte van 20 a 21 meter. Bij
het tekenen is als voorbeeld een
beetje gekeken naar volières elders,
zoals die in Schwetzinger bij Hei
delberg en het tuingebouw dat in
ijzer in 1889 in Waddesdon Manor
te Buckinghamshire ten noorden
van Londen is gebouwd.
Overigens was er in de ontwerpfase
van onze volière nog slechts zijde
lings oriëntatie op constiuctieve za
ken, materiaal- en kleurtoepassing.
Ruimtelijk gezien en qua vormge
ving waren het tweede en derde
ontwerp een verbetering. Deson
danks werd zo'n volière dan toch
nog te groot voor de plaats en ont
stond de vraag of het beter zou zijn
de volière niet op de achterplaats
maar in de achtertuin te realiseren?
Daartoe werd in juni 1980 besloten
in het bouwteam, waarmee zowel
het gemeentebestuur als het be
stuur van de Vrienden het eens wa
ren. Men was van mening dat de
achtertuin zich in meerdere op
zichten beter leende voor een vol
ière dan de achterplaats. Het bouw
team heeft zich met betrekking tot
het inrichten en bouwen van een
volière-faisanderie laten adviseren
door Dr. J. Mighorst te Huijbergen,
iemand met grote kennis en erva
ring op dit gebied.
De plannen voor een volière in de
achtertuin no. 38
Een geschikte plek voor een vol
ière-faisanderie in de achtertuin
was, zo oordeelde men, tegen de
oostelijke tuinmuur, die ligt tussen
het Hof en de panden aan het St.-
Catharinaplein. Die plaats sloot
ook meer aan bij de teksten over
een volière, die eerder in dit opstel
werden aangehaald uit publicaties
over het Markiezenhof. Met nieuwe
schetsontwerpen, gedateerd okto
ber 1980 en februari 1981 (afb.E)
voor de achtertuin, werd er voort
geborduurd op de concepten die
gemaakt waren voor de achter
plaats. Tussentijds was afgesproken
dat de volière uitsluitend bestemd
zou moeten zijn voor siervogels en
niet voor fazanten. Dit vanwege de
mogelijke geluidsoverlast van de
dieren voor gebruikers en omwo
nenden van het complex. Daardoor
kon een en ander ook iets kleiner
en goedkoper worden. Dit meer
definitieve stadium in de ontwerp
fase bereikt hebbend, was de tijd
aangebroken om over de uitvoering
van gedachten te wisselen, dus over
constructies, materialen, kleuren
e.a. In fantasie zou de opbouw in
grote lijnen gaan bestaan uit met
selwerk staal, hout, het ornament-
werk in gegoten ijzer of aluminium
en de dakbedekking uit bladzink of
bladkoper. Tevens moest de kost
prijs worden berekend voor het re
aliseren, inrichten, onderhouden
en exploiteren van de volière. Het
bestuur van de Stichting Vrienden
van het Markiezenhof was bereid,
zoals eerder vernield, om de een
malige bouwkosten als geschenk
voor haar rekening te nemen. Maar
de structurele kosten voor het on
derhoud, het inrichten en exploite
ren zouden ten laste komen van de
gemeente. Toen alle kosten zicht
baar waren gemaakt, bleek dat het
bouwen van een volière voor de
Vrienden financieel wel te behap
pen zou zijn, doch dat de kosten
voor onderhoud, inrichten en ex
ploiteren naast het eigen aandeel
in de restauratiekosten van het
complex een te zware last zouden
gaan vormen. Een billijk standpunt.
Immers in de restauratiekosten
voor het grote complex was wel ge
subsidieerd, maar er was geen kijk
op om voor een onderhoudssubsi-
die in aanmerking te komen in de
toekomst. Uiteindelijk is in april
1983 in goed overleg overeengeko
men geen volière binnen de muren
van het Markiezenhofcomplex te
realiseren. De Vriendenstichting
heeft in de plaats daarvan op zich
genomen om drie bronzen beelden
voor de tuin te laten vervaardigen.
Wat er overbleef van de
volièreplannen
In de beeldentuin bij de oostelijke
scheidingsmuur met de erven van
de panden aan het St.-Catharina-
plein (de v.m. Vischmarkt) staan
twee grote tuinvazen en een wand-
fontein. Het zijn naast de planteke
ningen overblijfselen van de niet
uitgevoerde volièreplannen.
Deze drie tuinomamenten zijn in
het huidige tuinplan geïntegreerd,
7
4
i—i,.,,.. fj.;, E