De Waterschans nr. 1 2001
maar ze waren in 1980 op voorhand
verworven en aanvankelijk bedoeld
om de volière op een of andere ma
nier mee te markeren en te decore
ren. Het gaat om een paar oude, nu
gebroken wit geschilderde, gegoten
ijzeren tuinvazen met Louis XV
motieven. Ze zijn elk totaal 124 cm.
hoog, hebben een rondvormige
voet die een diameter heeft van 54
cm. De middellijn van de grootste
omvang is 81 cm. De vazen met
twee ringoren zijn op natuurstenen
sokkels geplaatst. De deksel met
knopmotief in de vonn van een mast-
appel als bekroning ligt er los bo
venop. De mast is verguld. Het zijn
uitzonderlijke tuinornamenten die
betrokken werden van antiquair
E. Becker te Zeist.
De reeds gememoreerde wandfon-
tein is nieuw, gegoten in ijzer, groen
geschilderd en gefinancierd door
Jobse B.V. te Middelburg. De uit
voering is klassiek. Ze is afkomstig
van een Frans bedrijf te Mon-
tier-en-Der, gespecialiseerd op dit
gebied. De fontein, met circule
rende watervoorziening, stelt in
aanzicht Neptunus voor met een
dolfijn in de handen uit wiens bek
het water loopt. De grootste breedte
is 92 - de totale hoogte, met inbe
grip van de vergaarbak, bedraagt
160 cm. Neptunus werd in de oud
heid wel beschouwd als de god van
het water. Dit tuinornament was be
doeld om te worden toegepast in de
overdekte voor publiek toeganke
lijke ruimte van de volière in het
midden tussen de compartimenten
voor de vogels. Het is jammer dat
de drie tuinornamenten niet toege
past konden worden voor het doel
waarvoor ze in beginsel bestemd
waren. Gelukkig hebben deze niet
alledaagse elementen een passende
plaats in de achtertuin kunnen krij
gen.
Drie bronzen beelden
In de achtertuin, de thans zoge
noemde beeldentuin, die ontwor
pen is door architect E. Canneman
in overleg met de door de 'Vrien
den' geselecteerde beeldhouwers,
prijken een drietal figuratieve beel
den. De sokkels onder de beelden
heeft de gemeente als eigenaar van
het complex voor zijn rekening ge
nomen. Het eerste beeld dat in het
vizier komt vanaf de achterplaats is
het martiale beeld met de titel
'Chevalier' van de hand van Felix
van der Linden uit Vught. Grootste
lengte 218 en grootste hoogte 180
cm. Het beeld op zich weegt om en
nabij 270 kg. en is geplaatst op een
sokkel die is gemaakt van basaltlava.
De beeldhouwer heeft zijn creatie
op de rechterbil van het paard ge
signeerd met de 'f.' van Felix. Het
brons is door hem gepatineerd met
behulp van zwavelijzer en chamotte
doch is niet in de was gezet. Van
der Linden is gespecialiseerd in
paarden- en ruiterstandbeelden en
heeft zich laten inspireren door het
feit dat vroegere bewoners en be
zoekers van het Hof dagelijks met
paarden omgingen. De oude ijze
ren ringen aan verschillende gevels
waren bestemd voor het vastzetten
van de dieren en refereren daar nog
aan. Zijn schepping is ook bewust
op het eerste gazon vlakbij een
voormalig stalgebouw gesitueerd.
Bedoeld wordt het oudste en laag
ste gedeelte van de gebouwen ter
plaatse, die nu door de bibliotheek
worden gebruikt. Als herinnering
aan de opdracht ontwierp Felix een
bronzen legpenning met een dia
meter van 7,5 cm. De voorzijde is
voorzien van de ruiter te paard, die
zich in de Markiezenhoftuin be
vindt, benevens de tekst 'Chevalier'
en is identiek als het ruiterpaard
gesigneerd. De achterzijde van de
penning draagt het wapen van Ber
gen op Zoom en de tekst 'Vrienden
van het Markiezenhof. De penning
is in een zeer beperkt aantal gego
ten, uitsluitend voor intimi.
Het tweede beeld bevindt zich aan
de oostzijde, ongeveer halverwege,
in de tuin. Het is omsloten door
een geschoren taxushaag. Gerarda
Rueter uit Loenen aan de Vecht
heeft het vervaardigd. De beeld
houwster, mevrouw 'Meike' Rueter,
heeft zich laten leiden door het ge
geven dat eertijds adellijke dames
door en rond het Hof liepen. Het is
een beeld dat gemeten vanaf de
sokkel 127 cm. hoog is en uiterst
verfijnd en gracieus vonn is gege
ven. Het weegt ca. 100 kg„ is gepa
tineerd en vervolgens van een wa-
slaag voorzien. De beeldhouwster
8
De Waterschans nr. 1 2001
heeft Johanna de Waanzinnige (Jo
hanna van Castilië) uitgebeeld. Zij
werd n 1500 de moeder van Karei
V en logeerde in het Markiezenhof
voor haar huwelijk met hertog Phi
lips de Schone. Dat huwelijk is in
1496 te Lier ingezegend door bis
schop Hendrik van Bergen, een
zoon van Jan metten Lippen, heer
van Bergen op Zoom. De met glas
vezelstaven gewapende sokkel is sa
mengesteld uit gezaagde blokken
Gobertanger waarop een dekplaat
van basaltlava.
Het derde beeld, eigenlijk een
twee-eenheid, is een creatie van
Arie Teeuwisse uit Amsterdam en
staat wat verderop in de tuin op het
tweede gazon. De beeldhouwer
heeft vader Anthonis en zijn op
groeiende zoon Rombout II Kel
dermans in brons uitgebeeld. Bei
den zijn als bouwmeester op een of
andere manier bij het Markiezen
hof betrokken geweest. Het is een
boeiende, overtuigende compositie
die 140 cm. hoog en 83 cm. breed
is en ze weegt ca. 150 kg. Het beeld
is geplaatst op een rechthoekige
blok basaltlava als sokkel en na het
patineren in de was gezet.
De drie door de beeldhouwers zelf
magnifiek geboetseerde beelden
zijn in brons gegoten in zandvor
men. Het beeld Johanna en dat van
de Keldennansen bij gieterij Steyla-
ert te Rumpt en het beeld Cheva
lier bij Eijsbouts Klokkengieterij te
Asten. Het is aardig dat het niet al
leen in artistiek opzicht goede
beelden zijn, maar dat ze tevens
alle drie een verwantschap hebben
met de historie rondom het ge
bouw of de vroegere bewoners. De
inmiddels opgeheven stichting 'Et
cetera' heeft in oktober 1987 als
uitvloeisel van de Vriendenschen
king in het Markiezenhof een tijde
lijke tentoonstelling ingericht over
het werk van de betreffende beel
dende kunstenaars.
Franse tuin no. 40
In deze tuin bevinden zich ook en
kele schenkingen. Het gaat om ze
ven hardstenen tuinvazen uit 1986
op de hoge terraswand bij het bi
bliotheekgebouw en om twee met
elkaar in relatie staande bronzen
beeldjes uit 1997 die zijn opgeno
men in de vorm van de tuinbe-
planting. Aan deze zaken is al uit
voerig aandacht besteed in een pu
blicatie in de Waterschans nummer
1 1998 op pagina 18 en 19, hande
lende over de aanleg van de zoge
naamde Franse tuin.
Tot besluit
Met dit opstel is getracht een sa
menvatting te geven van enige spe
cifieke wetenswaardigheden in de
buitenruimten en die verband hou
den met de grootscheepse restaura
tie van het Markiezenhof. Een deel
van de informatie zou anders wel
licht in het vergeetboek belanden.
Geraadpleegde publicaties en
documenten
Illustratieverantwoording:
^ffplFïïTjlT
Afb.E. Schetsontwerp voor een volière in de achtertuin; februari 1981.
1H. van der Wyck, 'Herinneringen aan de
architect EA Canneman. 1905-1987'. Al
phen aan den Rijn 1992 (o.a. 44); (2) E. Can
neman, 'Walenburg huis en hof. Neder
landse tuinenstichting 1985; (3) Tekeningen
met toelichtende teksten die gemaakt zijn
gedurende de restauratie van het Markie
zenhof door E. Canneman en A Koens.
(Het restauratiearchief is ondergebracht bij
de Gemeentelijke Archiefdienst)- Blad 736;
d.d. 21-03-1977, gesmeed ijzeren waterputop-
bouw voor grote plaats - Blad 783;
d.d.28-07-1978, poortdeuren met deurnaald
voor hoofdtoegang aan de Steenbergsestraat
- Blad 1072-A; januari 1983, ontwerp poort
deuren voor doorgang grote plaats naar de
achterplaats - Blad 1072-B; februari 1983,
ontwerp deurnaald voor deuren van grote
plaats naar achterplaats - Blad 1078; d.d.
15-04-1983, werktekening voor deuren poort
van grote binnenplaats naar achterplaats -
Blad 1278; d.d. 20-06-1986, werktekening
voor achtertuin no. 38 - Bladen ongenum
merd; d.d. 04-04-1979, schetsontwerp voor
een volière annex faisanderie op achter
plaats no. 37 (een blad); d.d. 10- 12- 1979 en
jan. 1980. schetsontwerpen voor een volière
annex faisanderie op achterplaats no. 37
(twee bladen); d.d. oktober 1980, schetsont
werp voor tuin no. 38 met volière achter de
bibliotheek (drie bladen); voorgaande bla
den zijn later door het Gemeentelijk Achief
genummerd d.d. februari 1981, schetsont
werp voor een volière in tuin no. 38 (een
blad) - Blad 91 -W; 23-06- 1966, opmeting
van de waterputten op de grote binnen
plaats en de achterplaats - Blad 677; d.d.
september 1975, opmeting oude waterput
bij kerk te Veere - Blad 244-W; december
1968, oude pompput onder keldervloer no.
030 achter grote toren - Blad 678; d.d. okto
ber 1975, waterputopbouw zuid-westhoek
grote binnenplaats - Blad 721; d.d. juli 1976,
waterputopbouw op de achterplaats. N.B.
Een identieke opbouw is toegepast boven
de oude waterput bij de Sint Gertrudiskerk,
ingang Kerkstraat, tijdens de restauratie. (4)
Notulen van de bouwvergaderingen van de
restauratie no. 140 (6) d.d. 16-09-1975; no.
152 (4) d.d. 07-12-1976; no. 178 (7) d.d.
20-06-1979; no. 189 (4-d) d.d. 25-06-1980;
no. 192 (9) d.d. 12-11-1980; no. 193 (6); no.
218 (8) d.d. 07-04-198; (5) C. Booij. 'Het
Markiezenhof te Bergen op Zoom. Van
woonpaleis tot stedelijk kultureelcentrum'.
In Gemeentewerken september 1979
(245-253); (6) Brochures van de Stichting
'Vrienden van het Markiezenhof te Bergen
op Zoom'. Uitgegeven in 1968, 1974, 1979 en
1990; (7) J. Sanders. 'Drie bronzen beelden,
schenking van de Vrienden van het
Markiezenhof. In Markiezenhof-agenda ok-
tober-december 1986; (8) C. Slootmans,
'Bergen op Zoom een stad als een huis'
Zaltbommel 1976 (116): (9) W. van Ham en
C. Vanwesenbeeck, 'Gids voor oud Bergen
op Zoom'Aitwerpen 1983 (119); (10) J. Mig
horst, 'Advies t.b.v. het realiseren van een fa-
zanterie annex volière'. Brief ingekomen
17-12-1979 (was ongedateerd); (11) C. Van
wesenbeeck, 'De geschiedenis van de open
bare drinkwatervoorziening te Bergen op
Zoom' Bergen op Zoom, 1985; 12) Bra
bants Nieuwsblad, dinsdag 8 november
1983; over de deurnaald van de doorgang
tussen grote plaats en achterplaats.
N.B. (a) De auteur van dit opstel was als pro
jectleider zeer nauw bij de gehele restaura
tie en inrichting van hel Markiezenhof be
trokken. Daarnaast was hij vele jaren be
stuurslid van de Stichting 'Vrienden van het
Markiezenhof te Bergen op Zoom', (b) De
Stichting 'Vrienden van het Markiezenhof
heeft volgens de statuten ten doel door raad
en daad medewerking te verlenen om het
Markiezenhof van een waardige en pas
sende aankleding, voor zowel het in- als ex
terieur, te voorzien en belangstelling te wek
ken voor de culturele waarde van het ge
bouwencomplex. De Stichting is aanvanke
lijk in 1963 op initiatief van het Gemeente
bestuur begonnen als comité doch functio
neert sinds 1968 als stichting. De Vrienden
stichting heeft tot op de dag van heden zijn
recht van bestaan meer dan aangetoond,
onder andere door meerdere schenkingen,
(c) Speciaal is schrijver dank verschuldigd
aan Lisette de Wit-Besters voor de mede
werking aan het tot stand komen van dit ar
tikel.
Foto afb. A en B schrijver, foto afb. C: bro
chure 'Vrienden Markiezenhof 1990; teke
ning alb. D: A Koens; naar ontwerp E. Can
neman; tekening afb. E: E. Canneman.